Russische tegoeden bevriezen? Dat is zo simpel nog niet

Stel je voor: je bent een fietsenmaker in het Spaanse Valencia. Vorige week heeft een Russische oligarch zijn jacht geparkeerd in de lokale haven. De racefiets aan boord is stuk en staat nu in de werkplaats voor reparatie. Sinds deze week staat diezelfde oligarch op de EU-sanctielijst, wegens nauwe banden met het Kremlin. Het betekent dat de racefiets vanaf dat moment niet meer teruggegeven mag worden. Want dan handel je met iemand op de zwarte lijst.

In de praktijk zal het zover niet gaan, maar het is een voorbeeld van wat het voor de handel betekent wanneer iemand op een sanctielijst komt te staan, vertelt advocaat Yvo Amar, gespecialiseerd in sanctierecht: „Je kunt ook denken aan een privévliegtuig of een jacht dat in onderhoud is bij een bedrijf. Dat mag dus niet meer uitgevoerd worden in een land waar de sancties gelden.”

Met een reeks maatregelen probeert de Europese Unie sinds deze week de financiële belangen te raken van Russen en Russische bedrijven die actief zijn in onder meer de financiële sector en de industrie. De maatregelen zullen „enorme en ernstige gevolgen” hebben voor de Russische economie, stelden de regeringsleiders in Brussel. Voor de zwaarst denkbare financiële sanctie schrokken ze vooralsnog terug: Rusland uitsluiten van het internationale betalingssysteem SWIFT.

Lees ook: Schaarsere grondstoffen en hogere gasprijs: hoe sancties ook de EU zelf pijn doen

Het sanctiepakket dat de EU-lidstaten deze week overeenkwamen, heeft direct effect op de handel tussen Rusland en Nederland. Zo mag het Nederlands bedrijfsleven geen handel meer drijven met Russen die deze week op de sanctielijst zijn geplaatst. Ook zijn hun tegoeden bevroren en kunnen zij geen lening meer verkrijgen in de Europese Unie.

„Die tegoeden zijn eigenlijk het meest relevant,” zegt specialist Amar. Het betekent voor banken dat ze zullen moeten nagaan wie in hun klantenbestand door de sancties zijn getroffen. Zo heeft ABN Amro een ‘sanctiedesk’ die meteen moet handelen als nieuwe maatregelen worden afgekondigd. Tegoeden moeten worden bevroren. Maar daar wringt het meteen. Want hoe stel je vast wat Russische tegoeden zijn?

„Soms is dat best complex, maar we hebben methodes om nauwkeurig vast te stellen wie achter welke entiteit schuilgaat”, zegt een woordvoerder van ABN Amro. De bank gaat na of een rekening op naam staat van iemand op de sanctielijst, of dat iemand gelieerd is aan een bedrijf waarmee niet meer gehandeld mag worden. „Een deel gaat geautomatiseerd, een deel gaat handmatig.”

Volgens Amar is dat niet gemakkelijk. Russische bedrijven die in Nederland gevestigd zijn, voornamelijk vanwege het belastingklimaat, gebruiken doorgaansvaak brievenbusfirma’s en trustkantoren om hun belangen te dienen. Vaak komt het geld daarbij niet rechtstreeks uit Rusland, maar loopt het via ingewikkelde structuren via bijvoorbeeld Cyprus. „Het is dan heel lastig vast te stellen wie de uiteindelijke eigenaar is van het geld.”

In de EU is het zo geregeld dat niet alleen een individu en zijn of haar bedrijf geraakt wordt door plaatsing op de zwarte lijst, maar ook dochterondernemingen. Alle bedrijven waar diegene een belang van 50 procent of meer in heeft, vallen onder de sancties – ook al staan deze zelf niet op de lijst. Banken moeten ook de tegoeden van al deze dochters bevriezen.

Daar komt nog eens bij dat, anders dan in de Verenigde Staten, ook feitelijke zeggenschap een criterium is waarop gecontroleerd moet worden. Amar: „Het gaat erom: wie trekt er uiteindelijk aan de touwtjes. Iemand kan een dochter of een neefje in het bestuur hebben gezet, maar in werkelijkheid zelf de beslissingen nemen. Ook dat moet een bank nagaan.”

In de praktijk is dat vaak nauwelijks te doen, geeft hij meteen toe. Bankmedewerkers die klanten doorlichten, maken gebruik van software en baseren zich daarnaast op openbare informatie die over de klant te vinden is – soms simpelweg via een zoektocht op Google. „Kun je dan niet vaststellen dat iemand vergaande invloed heeft binnen een bedrijf, dan mag je dus zaken met het bedrijf blijven doen.”

Lees ook: Bij economische sancties tegen Rusland, denkt Europa altijd aan blauwe vlammetjes

Een voorbeeld hiervan is het olie- en gasconcern Gunvor. Tot 2014 werd dat geleid door de Rus Gennadi Timtsjenko, een vertrouweling van Vladimir Poetin. Toen Timtsjenko op een Amerikaanse sanctielijst kwam te staan, deed hij afstand van zijn miljardenbelang. Op papier heeft de Zweedse topman Torbjörn Törnqvist sindsdien 87 procent van de aandelen in handen. Gunvor ontkent stellig dat president Vladimir Poetin een verborgen belang in het bedrijf zou hebben, zoals de Amerikanen vermoedden. In Nederland mocht het bedrijf ook na 2014 actief blijven: de holding Gunvor International is gevestigd aan de Amsterdamse Zuidas, bij een herfinanciering van 1,1 miljard dollar (900 miljard euro) afgelopen december waren Rabobank en ING betrokken.

Ook de huidige sanctiepakketten zullen maar een beperkt effect hebben, verwachten verschillende experts uit de financiële wereld. „Het bevriezen van tegoeden van oligarchen is voor individuen vervelend. Maar je kunt je afvragen: gaat dat echt iets opleveren?”, zegt Hugo Erken, hoofdeconoom bij de Rabobank. „Hoe je ze echt raakt: met sancties op olie en gas. Maar daar zijn we als Europa heel afhankelijk van. Von der Leyen zei: we gaan ze keihard aanpakken. Maar dat is nog maar de vraag. Dan moeten we heel pijnlijke keuzes maken.”

Dat denkt ook advocaat Heleen over de Linden, die promoveert op de effectiviteit van strafmaatregelen in reactie op de inname van de Krim in 2014. „Toen werden welvarende Russen er nog redelijk door overvallen. Nu zijn ze goed voorbereid. Ze bankieren bijvoorbeeld via de Verenigde Arabische Emiraten. Deze sancties zijn dan ook vooral symboolpolitiek.”

Bedrijven als Gazprom en Rosneft hebben bovendien andere manieren gevonden om geld te lenen dan via Europese kapitaalmarkt, stelt ze. „Bijvoorbeeld via China.”

Russische tegoeden

Over de aanwezigheid van Russische tegoeden in Nederland bestaat veel onduidelijkheid. ABN Amro wil geen uitspraken doen over de omvang van haar Russische klantenkring, Rabobank zegt dat de impact van de sancties „relatief beperkt is” omdat de bank „alleen via een dochteronderneming in Rusland zaken doet”.

Dat er jaarlijks miljarden euro’s afkomstig uit Rusland door Nederland stromen, staat wel vast. Toezichthouder De Nederlandsche Bank (DNB) schat dat het jaarlijks om 30 miljard euro aan investeringen gaat. Volgens data van de Russische centrale bank ging het tot 2019 zelfs om een groter bedrag: 50 miljard per jaar. De overgrote meerderheid van dat geld stroomt om fiscale redenen door Nederland: volgens DNB komt 89 procent van alle Russische investeringen terecht in ‘bijzondere financiële instellingen’ – brievenbusmaatschappijen, in de volksmond.

Grote olie- en gasbedrijven als Gazprom, Lukoil en Rosneft hebben hier in Nederland hun internationale holding gevestigd, net als een aantal grote elektriciteits- en mijnbouwbedrijven. Door die holdings stroomt vaak een groot deel van de internationale inkomsten. Bij Gazprom ging het in 2020 volgens het jaarverslag om 5,2 miljard dollar.

Gazprom is voor de helft in handen van de Russische Staat, maar in het huidige sanctiepakket blijven energiebedrijven buiten schot. EU-officials kondigden vrijdagmiddag aan dat op korte termijn een nieuwe ronde sancties volgt.

De deze week genomen sanctiebesluiten kunnen ook effect hebben op rechtszaken waarbij Russische partijen betrokken zijn, denkt advocaat Jurjen de Korte. Hij staat Promsvyaz Capital (PSC) bij. Dat bedrijf, in handen van de Russische oligarch Dmitri Ananjev, was tot 2018 eigenaar van de Promsvjazbank. Toen nationaliseerde het Kremlin die bank.

Inmiddels staat de Promsvjazbank op de sanctielijst omdat zij de militaire industrie financiert. De bank claimt tegelijk nog 505 miljoen Amerikaanse dollar (452 miljoen euro) en 40 miljard Russische roebel (430 miljoen euro) van PSC. Die zaak dient op 8 april voor de rechtbank in Amsterdam.

De Korte: „Maar een rechter kan geen claim toewijzen aan een bedrijf dat op de sanctielijst staat. Dus verwacht ik dat deze claim wordt bevroren.”

Met medewerking van Teri van der Heijden.