Poetin plaatst Duitsland voor energiedilemma

Bondskanselier Olaf Scholz draaide lang om de hete brij heen. Wekenlang kreeg hij de woorden ‘Nord Stream 2’ niet over zijn lippen. Tot zijn bezoek aan Poetin hield de bondskanselier in het midden of het niet in gebruik nemen van de omstreden pijpleiding een denkbare sanctie zou zijn.

In december noemde Scholz de pijpleiding, die gas uit Rusland naar de Duitse kust vervoert, nog een „privaat economisch voornemen”, en de toets van die leiding door het stroomagentschap „geheel apolitiek”. Niettemin zei Scholz dinsdagochtend die toets een tijdje op te schorten. Het is een eerste duidelijke sanctie aan het adres van Poetin, nadat die maandag twee separatistische gebieden in Oost- Oekraïne als onafhankelijk erkende en er vervolgens Russische militairen binnenreden.

De pijpleiding Nord Stream 2 is nog niet in gebruik. Door de zusterleiding Nord Stream 1 vloeit wel al welig Russisch gas naar Duitsland. In zoverre is Nord Stream 2 een halt toeroepen een symbolisch gebaar. Maar de symboliek ervan valt niet te onderschatten: de pijpleiding, waartoe in 2015 werd besloten, was van begin af aan de VS en Europese partners een doorn in het oog. Het opschorten ervan is allereerst een teken dat het Westen gezamenlijk zal optrekken, en dat Duitsland niet langer een speciale band met Rusland wenst te onderhouden. Bovendien is Duitsland zeer afhankelijk van Russisch gas. Dat Nord Stream 2 voorlopig niet in gebruik wordt genomen, signaleert dat Duitsland bereid is om in te leveren. Vice-voorzitter van de Veiligheidsraad Dimitri Medvedev reageerde op Twitter op Scholz’ mededeling dat de Europeanen binnenkort 2000 euro per kubieke meter gas zullen moeten betalen.

Een halfjaar vooruit

„Stel, de gasleveranties uit Rusland stoppen morgen, of bij wijze van sanctie importeert Duitsland niet langer Russisch gas”, zo speculeert energie-ingenieur Marco Wünsch. „Vermoedelijk zouden we het uitzingen tot na de zomer. We zouden ongeveer een halfjaar vooruit kunnen, mits de situatie zich in de herfst zou ontspannen.” Rusland is met afstand de belangrijkste gasleverancier in Duitsland; zo’n 55 procent van al het gas komt uit Russische bodem. Uit Nederland komt 13 procent, uit Noorwegen 30 procent. Bovendien heeft Duitsland zich in de afgelopen jaren afhankelijker gemaakt van de Russische gasleverancier Gazprom, en zet de in december aangetreden stoplichtcoalitie voor de komende tien jaar in op meer gas.

In 2014 werd een significant deel van de Duitse gasopslag verkocht aan Gazprom. Ook de grootste West-Europese opslag in Rehden, nabij Bremen, is nu van het Russische gasconcern. Afgelopen zaterdag betichtte voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen Gazprom ervan opzettelijk gas op te slaan en achter te houden, terwijl de gasprijzen de lucht in schieten. Ze noemde het „heel vreemd gedrag voor een bedrijf”. Hoewel het misschien ook weer niet zó vreemd is, aangezien het een Russisch staatsbedrijf betreft.

Begin februari maakte het concern bekend dat het van plan is om in de zomer de voormalige bondskanselier Gerhard Schröder, reeds bestuurder bij het Russische oliebedrijf Rosneft en bij Nord Stream AG, voor te dragen als lid van de raad van commissarissen. Of dat goed nieuws is voor de Duitse energieverbruiker moet nog blijken; Schröder, die onlangs in zijn podcast Oekraïne van „wapengekletter” beschuldigde, wordt door critici in Berlijn verweten inmiddels eerder de Russische belangen te behartigen dan Duitse.

Overgangsperiode

In het begin december gepresenteerde akkoord van de stoplicht-coalitie staat nadrukkelijk dat er behalve wind- en zonne-energie in de komende jaren wordt ingezet op gas en op de bouw van nieuwe gascentrales. ‘Aardgas is voor een overgangsperiode onontbeerlijk’, staat in het akkoord. Duitsland wil kolencentrales zo snel mogelijk, maar vóór 2030, sluiten. Nog dit jaar moeten ook de laatste kerncentrales dicht. In de komende tien jaar moeten er windmolens worden gebouwd en zonnepanelen worden aangelegd, maar dat zal te langzaam gaan om de leemtes op te vullen die kolen- en kernenergie achterlaten.

Volgens prognoses zal het aandeel van gas in de totale energiemarkt stijgen van 24 procent in 2018 naar 30 procent in 2030, terwijl het aandeel uit duurzame energiebronnen moet toenemen van 14 procent in 2018 naar 36 procent in 2030. Minister Robert Habeck (Economische Zaken en Klimaatactie, De Groenen) is van plan om de benodigde gascentrales zo te laten bouwen dat ze op den duur kunnen worden omgebouwd tot waterstofcentrales waar duurzaam verkregen energie kan worden opgeslagen.

„Het meeste gas wordt gebruikt voor verwarming”, zegt expert Wünsch. „Het kost tijd om die vraag verminderen en in plaats daarvan in te zetten op warmtepompen of warmtedistributie.” Volgens Wünsch doet de regering-Scholz er nagenoeg alles aan om die transformatie zo snel mogelijk voor elkaar te krijgen.

Van al zijn gas krijgt Duitsland 13 procent uit Nederland. Begin dit jaar werd duidelijk dat Duitsland meer gas dan voorzien uit Nederland, oftewel Groningen, nodig heeft. Gronings gas kan niet zomaar worden vervangen door ander gas, omdat Gronings gas laagcalorisch is en Noors of Russisch gas over het algemeen hoogcalorisch. Na het nieuws dat er mogelijk extra gas in Groningen moet worden gewonnen, mede door verhoogde vraag uit Duitsland, gingen er in Groningen duizenden mensen de straat op. Rutte zei in de Kamer dat hij de kwestie met Olaf Scholz had besproken bij zijn bezoek aan Berlijn, en dat het „gesprek nu verder plaatsvindt tussen de twee ministers”. Navraag leert dat staatssecretaris Hans Vijlbrief (Mijnbouw, D66) er eind januari in een videoconferentie met zijn Duitse collega-staatssecretaris Patrick Graichen (Economische Zaken en Klimaatactie) over sprak.

Kernenergie

Een tweede thema waarop de belangen tussen Duitsland en Nederland uiteenlopen is kernenergie. In maart 2011, enkele dagen na de kernramp in Fukushima, besloot Duitsland onder leiding van Angela Merkel om af te stappen van kernenergie, dat door de Duitse regering wordt gezien als „niet duurzaam” en „riskant”. Die Atomausstieg wordt in Duitsland normaal gesproken eind dit jaar voltooid. In het coalitieakkoord van Rutte IV staat juist dat Nederland de kerncentrale in Borssele langer wil openhouden en stappen onderneemt om twee nieuwe kerncentrales te bouwen.

Wünsch: „De ontwikkeling van een kerncentrale duurt heel erg lang, dan heb je het over tien, vijftien jaar, en is ongelooflijk duur. Dat kernmachten als Frankrijk of het Verenigd Koninkrijk vasthouden aan kernenergie, omdat ze ook de knowhow moeten hebben en dus ook civiele kernreactoren laten draaien, snap ik. Voor Nederland, met alle potentie uit windenergie, vind ik het geen zinvolle beslissing. Wind is goedkoper en sneller.” Het Duitse ministerie van Economische Zaken reageert gelatener, en schrijft dat het iedere EU-lidstaat vrijstaat „de beslissingen over de energiemix zelfstandig te treffen”.

Het ministerie laat ook weten dat er noodprogramma’s klaarliggen voor het geval de import van Russisch gas geheel stil komt te liggen. Maar op de langere termijn kiest het ministerie de vlucht naar voren: „De uitbouw van duurzame energiebronnen is het enige juiste antwoord om de afhankelijkheid van de import te verkleinen en de energieprijzen stabiel te houden.”

Minister Christian Lindner (Financiën, FDP) onderstreepte deze maandag in een interview in de Financial Times eveneens de noodzaak om minder afhankelijk te worden van Russisch gas. Anders dan zijn groene collega Habeck zet liberaal Lindner in op vloeibaar gas. Hij noemde het een mogelijke positief bijproduct van de crisis als Duitsland eindelijk vaart zou maken bij de uitbouw van methaanterminals waar schepen met vloeibaar gas, overwegend uit de Verenigde Staten, kunnen aanmeren.