De champagnekurk knalde bij de makers van CODA, toen eerder deze maand bekend werd dat de film kans maakt op liefst drie Academy Awards, waaronder de Oscar voor Beste Film. Dat is een doorbraak, omdat de film niet alleen gaat over een familie van grotendeels dove mensen, maar omdat de dove personages ook worden gespeeld door dove acteurs. Acteur Troy Kotsur is de eerste dove acteur die kans maakt op de Oscar voor beste mannelijke bijrol.
‘CODA’ is de Amerikaanse afkorting voor ‘Child Of Deaf Adults’: kind van dove ouders. De gelijknamige film is gebaseerd op de Franse hit La famille Bélier (2014) en vertelt het verhaal van Ruby Rossi (Emilia Jones), die als enige in haar familie niet doof is. Ze moet een keuze maken. Ruby wil graag verder gaan met haar liefde voor zingen en muziek, maar haar dove familie rekent op haar in hun bedrijf voor de communicatie met zakenpartners.
Verantwoordelijk voor onder andere het correcte gebruik van gebarentaal in de film was adviseur Anne Tomasetti. Een van de eerste dingen die ze deed, was de inrichting van de woonkamer van de familie Rossi aanpassen. Bij het ontwerp van de set was geen rekening gehouden met het feit dat een overwegend dove familie elkaar moeten kunnen zien om in gebarentaal te communiceren. „Dat zijn precies de dingen waar horende mensen meestal niet bij stilstaan”, zo legt Tomasetti uit met behulp van een tolk.
CODA was in 2020 een sensatie op het gerenommeerde Sundance Film Festival. Meteen ontstond een biedingsoorlog tussen Apple, Netflix en Amazon. Apple legde uiteindelijk een recordbedrag van 25 miljoen dollar neer voor de film.
Het succes van CODA komt niet zomaar uit de lucht vallen. De opmars van dove acteurs, hun taal en cultuur in films en televisie-series was de laatste jaren al goed zichtbaar. Sound of Metal (2019), over een heavy-metal drummer (Riz Ahmed) die zijn gehoor verliest, gooide vorig jaar hoge ogen bij de Oscars met zes nominaties, waarvan de film er twee wist te verzilveren. Daarnaast was de dove superheld Makkari (Lauren Ridloff) te zien in Eternals (2021), slechterik Maya (Alaqua Cox) in Hawkeye (2021) en elf Dermian (Jamal Ajala) in The Witcher (2021); drie dove personages die worden gespeeld door acteurs die zelf doof zijn.
De Amerikaanse filmindustrie kent inmiddels de nieuwe functieomschrijving ‘Sign Language Master’ of ‘Director of Artistic Sign Language’ voor mensen die de verantwoordelijkheid dragen voor alles met betrekking tot correct gebruik van gebarentaal in films. Zo hadden zij de supervisie voor de vertaling van de scenario’s van Marvels Eternals en CODA naar gebarentaal. Tijdens de filmopnamen zien ze erop toe dat de gebaren volledig en goed in beeld komen. Ook ondersteunen ze de regisseur bij de keuze voor de beste take, want kwam het acteerwerk ook in gebarentaal het beste uit de verf?
Alexandria Wailes werkte in die rol nauw samen met regisseur Siân Heder bij de ontwikkeling van het script van CODA, dat voor 40 procent bestaat uit gebarentaal. Ook coachte ze de horende hoofdrolspeler Emilia Jones. „Emilia had nog nooit in gebarentaal gecommuniceerd. Ik heb daarom video’s gemaakt waarin ik tekst uit het script voordeed.”
Dankzij de aanwezigheid van zulke gespecialiseerde adviseurs en ervaringsdeskundigen kwamen er tijdens de draaiperiode allerhande problemen aan het licht.
Tomasetti: „Wanneer er tijdens een nacht-shoot bijvoorbeeld gestopt werd met draaien, gingen alle filmlampen uit. Dan stond iedereen daar in het pikkedonker. Alle dove mensen op de set bevroren. Ze konden geen kant op. Zonder zicht kunnen we niet meer communiceren. Terwijl de horende collega’s gewoon met elkaar bleven praten, schreeuwde één van de tolken dat we onmiddellijk licht nodig hadden. Dat was voor iedereen een belangrijk leermoment. In het vervolg lagen er altijd zaklampen klaar.”
Children of a Lesser God
Lange tijd was Children of a Lesser God (1986) bepalend voor de beeldvorming van doven en slechthorenden in speelfilms. Die film ging over een leraar (William Hurt) op een school voor doven die verliefd wordt op de dove en niet-sprekende conciërge, gespeeld door Marlee Matlin. Zij was met haar rol de eerste dove actrice die een Oscar won. Ook in CODA is Matlin te zien: ze vertolkt de rol van Ruby’s moeder.
In de oorspronkelijke Franse film La famille Bélier werden de dove ouders en broer gespeeld door horende acteurs. Aan Variety vertelde regisseur Siân Heder in juli vorig jaar dat ze actrice Marlee Matlin al bij hun eerste ontmoeting verzekerde dat dat deze keer niet zou gebeuren. Alexandria Wailes: „Vanaf dag één was het duidelijk dat onze cultuur als doven centraal stond. Siân heeft de lat echt hoger gelegd door haar toewijding aan authenticiteit.”
Dat zorgde voor behoorlijk wat onbegrip in Hollywood. „De casting alleen al riep enorm veel weerstand op”, weet Wailes. „De producenten wilden meer horende acteurs casten, maar Siân hield voet bij stuk.”
De regisseur leerde zelf gebarentaal en dompelde zich onder in boeken over de dove gemeenschap. „Siân had respect voor ons. Zo’n bondgenoot is cruciaal. Als doven zouden we het gevecht met producenten anders wellicht niet hebben kunnen winnen.”
Anne Tomasetti krijgt van veel horenden terug dat ze na het zien van CODA gebarentaal willen leren. Maar de frustratie is van haar gezicht af te lezen wanneer er gesproken wordt over de zogenaamde ‘schoonheid’ en ‘visuele kracht’ ervan. „We willen geen korte hype zijn die snel weer weg-ebt. Gebarentaal is meer dan alleen een kwestie van je handen juist gebruiken, er komt grammatica bij kijken en gezichtsuitdrukkingen en schouderbewegingen die bij de toon van een verhaal passen.”
Collega Alexandria Wailes blikt terug op de simpele tekst ‘Kom op’ uit het script van CODA. „Als een moeder dat tegen haar kind zegt, maak je ook in de gebaren andere taalkeuzes dan wanneer een kind of tiener het zegt”, legt ze uit, terwijl haar collega Tomasetti eerst haar handen over haar mond en kin trekt en bij het tweede voorbeeld met haar hand, als een norse tiener, onder haar kin slaat.
„Ik zie de filmische kwaliteiten van gebarentaal wel”, vult Tomasetti aan. „Maar als horende mensen na het zien van de film onze taal willen leren, kan dat niet losstaan van het leren over onze cultuur en de diversiteit daarbinnen”, verzucht ze. „Als de taal het haakje is waarmee we mensen aan boord krijgen, so be it.”
Wailes, Tomasetti en een van de tolken aanwezig bij dit interview keken de aankondiging van de Oscarnominaties eerder deze maand samen live op tv. Bij elke bevestigde nominatie schreeuwden, juichten en huilden ze. „We sprongen rond in ons appartement, waarbij bijna enkele meubels sneuvelden. Mijn mond viel open toen bleek dat we ook kans maakten op de Oscar voor Beste Film.”
Wat hen betreft is dit pas het begin. „We hebben lang genoeg moeten wachten voordat we onze verhalen konden vertellen. We willen nu doorzetten”, zegt Tomasetti. Het huidige Awards-seizoen en de aanstaande Oscarceremonie betekenen nu alles voor het vervolg van het succes van doven op film. Wailes: „Dit soort belangrijke nominaties, en hopelijk straks ook prijzen, laat zien dat we zowel voor als achter de schermen van grote waarde kunnen zijn.”