Farmareus Pfizer verdiende miljarden met vaccin dat het niet zelf uitvond

Verrassend waren ze niet, de jaarcijfers van farmareus Pfizer. Toch zorgden ze voor een nieuwe golf kritiek. Niet iedereen vindt het ethisch juist om miljarden te verdienen aan een mondiale gezondheidscrisis.

Pfizer verkocht vorig jaar voor 32 miljard euro aan vaccins, zo bleek vorige week bij de presentatie van jaarcijfers. Het bedrijf (dat ook andere medicijnen verkoopt) boekte in totaal 19 miljard euro winst. Aandeelhouders kregen 7,6 miljard euro uitgekeerd. De jaarcijfers van BioNTech (partner van Pfizer) en concurrent Moderna zijn nog niet bekend.

Nooit werd in een jaar zoveel verdiend aan een medicijn of vaccin. Zulke winsten zijn gangbaar in de oliesector en techindustrie, maar zeldzaam onder farmaceuten.

Naast waardering voor de rol die Pfizer speelde in de pandemie – het bracht het eerste en meest succesvolle vaccin naar de markt – is er ook stevige kritiek. Volgens Global Justice Now tonen de jaarcijfers aan dat het een „grote vergissing is om farmareuzen de leiding te geven bij de mondiale vaccinatiecampagne”. De directeur van de Britse ngo schreef dat deze maand in The Guardian. Hij wees erop dat de totale omzet van Pfizer (71 miljard euro) meer is dan het bruto binnenlands product van veel landen. Volgens Oxfam Novib laten Pfizers jaarcijfers zien hoe het bedrijf „z’n monopolie gebruikte om aandeelhouders te verrijken, ten koste van bijna de helft van de wereldwijde populatie, die nog steeds geen toegang heeft tot vaccins”. Het is het morele equivalent van „winstbejag bij oorlog”, schreef een voormalig directeur van het Amerikaanse Centrum voor Ziektebestrijding eerder op Twitter.

Amerikaanse historici wezen er in het blad Politico op dat overheden bij crises in het verleden patenten openbraken, of een maximum stelden aan winst die bedrijven maakten. Anderen wijzen weer naar de uitvinder van het poliovaccin, die er in de jaren vijftig voor koos zijn vaccin niet te patenteren.

Is de miljardenwinst van Pfizer wel te verdedigen?

Deze podcast luister je ook in onze app

Prijs gebaseerd op ‘waarde’?

In de vaccinrace van afgelopen jaren werd Pfizer de grote winnaar. Waar andere vaccinmakers worstelden, lukte het Pfizer het beste om snel grote hoeveelheden vaccins te produceren, die bovendien goed werken en veilig zijn. Mede door het bedrijf kunnen veel landen weer ‘open’, zijn levens gered en kunnen ondernemers weer geld verdienen.

Hoe daarbij de prijs van een vaccin van Pfizer tot stand kwam, is niet bekend. Het bedrijf ontkent dat de prijzen zijn bepaald op basis van de ‘waarde’. De sector is gewend aan value based-prijzen, oftewel: vragen wat men maximaal bereid is te betalen. Farmabedrijven vinden dat logisch omdat ze veel risico lopen; veel kandidaat-medicijnen halen immers nooit de markt.

Hoewel de ‘waarde’ volgens Pfizer niet bepalend was, ontdekte de Britse krant Financial Times dat Pfizer in eerste instantie een flink hogere prijs in gedachten had. De zakenkrant sprak meer dan zestig mensen voor het artikel. Pfizer bleek in de eerste onderhandelingsfase in de VS 100 dollar per shot te hebben gevraagd, oftewel 200 dollar per Amerikaan. Nadat Moderna (dat overheidssteun had geaccepteerd bij de ontwikkeling van het vaccin) akkoord ging met een veel lagere prijs, ging ook Pfizer overstag. De Amerikanen betaalden uiteindelijk 19,50 dollar per prik, in de EU werd dat 15,50 euro (afgelopen zomer door het bedrijf alsnog verhoogd naar 19,50).

Critici wijzen erop dat het idee van het mRNA-vaccin helemaal niet van Pfizer komt, eigenlijk zijn mRNA-vaccins een heel publiek concept

Concurrent Moderna, dat een vergelijkbaar vaccin heeft maar minder grote hoeveelheden weet te produceren, kwam uiteindelijk op een prijs van 21,50 euro. Farmaceuten AstraZeneca en Johnson & Johnson hebben beloofd het vaccin tijdens de pandemie voor (ongeveer) de kostprijs aan te bieden, en kwamen op een paar euro (Astra) en tot tien euro (Johnson).

Critici wijzen erop dat het idee van het mRNA-vaccin helemaal niet van Pfizer komt. Eigenlijk zijn mRNA-vaccins een heel publiek concept. Wetenschapstijdschrift Nature publiceerde een onderzoek naar de geschiedenis van mRNA: zulke vaccins zijn voortgekomen uit het werk van honderden onderzoekers, over een tijdsbestek van meer dan dertig jaar.

Dit vaccin is uiteindelijk uitgevonden door het Duitse BioNTech, dat deelt in de winst op het vaccin. Pfizer heeft nooit overheidssubsidie willen ontvangen voor het vaccin, maar BioNTech had wel al 375 miljoen euro van de Duitse overheid gekregen.

Snelle goedkeuring en productie

Wat Pfizer vervolgens knap gedaan heeft, is zorgen dat het vaccin in noodtempo goedgekeurd kon worden door de autoriteiten. Daar zijn grote studies voor nodig en op dat terrein heeft Pfizer, dat al meer dan anderhalve eeuw bestaat, veel expertise.

Ook op het gebied van productie boekte Pfizer veel succes. Samen met BioNTech heeft het volgens de Financial Times negen eigen faciliteiten waar wordt gewerkt aan de vaccins, en twintig contractfabrieken. Om de vaccins goed te kunnen koelen, bouwde het zijn eigen droogijsfabriek.

Ondanks al deze inspanningen, waren er voor grote delen van de wereld onvoldoende vaccins. Andere fabrieken mogen het vaccin niet namaken. Het bedrijf wil geen afstand doen van het intellectueel eigendom.

Volgens critici hanteert Pfizer een schimmig wachtrijsysteem dat bepaalt welke landen grote bestellingen kunnen doen. Het lukte vooral westerse landen goed om met gigantische bestellingen toekomstige tekorten uit te sluiten. Regeringsleiders hadden vaak zelf direct toegang tot Albert Bourla, de topman van Pfizer. Ursula von der Leyen van de Europese Commissie wisselde appjes met hem uit en toenmalig Israëlisch premier Benjamin Netanyahu zou volgens de Financial Times dertig keer met Bourla hebben gebeld. De Amerikaanse president Joe Biden noemde „Albert” zijn „good friend”.

Vaccinongelijkheid

Voor arme landen hanteert Pfizer een flink lagere prijs. Tegelijk kregen die maar moeilijk een voet tussen de deur. Een onderhandelaar uit Zimbabwe klaagde in de Financial Times dat hij dacht een akkoord te hebben met Pfizer over een bestelling om medewerkers in de gezondheidszorg te kunnen vaccineren. Maar maandenlang kreeg hij geen contract toegestuurd, terwijl de farmareus ondertussen een megadeal sloot met de EU. „Wij moesten watertrappelen”, zegt hij tegen de krant, „tot we verdronken.”

Pfizer wijst regelmatig naar arme landen zelf als oorzaak voor de vaccinongelijkheid. „In het begin zagen we midden- en lage-inkomenslanden bestellingen plaatsen bij andere vaccinmakers”, schrijft een woordvoerder van het bedrijf. Hij wijst ook op „tekortkomingen in de koudeketen [mRNA-vaccins moeten zeer koel bewaard worden] en dienstverlening” in arme landen. Volgens Pfizer heeft het inmiddels 1,1 miljard doses kunnen leveren aan 101 lage- en middeninkomenslanden.

De dominantie die Pfizer uiteindelijk heeft verkregen op de wereldmarkt is groot. De Europese Commissie bestelde bijvoorbeeld 2,4 miljard vaccins bij Pfizer (vijf keer zoveel als van concurrent Moderna), met nog eens een optie op 900 miljoen. Concurrent Sanofi leek ook succes te boeken met een mRNA-vaccin tegen corona. Maar omdat de markt volgens het bedrijf al verzadigd is met de vaccins van Pfizer en Moderna, staakte het afgelopen najaar de ontwikkeling.

Lees ook: In Timboektoe kregen alleen de expats al een prik

‘Het is beter patent af te kopen’

Marcel Canoy, hoogleraar gezondheidseconomie bij de Vrije Universiteit Amsterdam, vindt dat Pfizer een indrukwekkende prestatie leverde door sneller dan experts dachten een goed vaccin op de markt te brengen. Toch voelt ook hij ongemak bij het bedrag dat Pfizer nu en komende jaren zal verdienen aan het vaccin. „Het zou beter zijn als zo’n patent af te kopen is. Dan zeggen we tegen Pfizer: een prachtig vaccin, bedankt. Wat willen jullie ervoor hebben? 10 miljard? Oké, maar daarna is het ook klaar. Zo verhinderen we dat we afhankelijk blijven van het bedrijf in de toekomst.”

Canoy wijst erop dat farmaceutische bedrijven gezamenlijk miljarden per jaar uitgeven aan het juridisch beschermen van hun medicijnen. „Ze lobbyen, proberen patenten op te rekken, voeren rechtszaken. Het is een situatie waar niemand iets aan heeft.”

Nick Dearden, de directeur van ngo Global Justice Now, vindt het „gewoon verkeerd” dat Pfizer en een paar bedrijven „de komende twintig jaar op deze mRNA-technologie zitten”. Farmabedrijven zijn volgens hem in toenemende mate een soort ‘investeringsfondsen’. „Veel mensen denken: farmabedrijven maken te veel winst, maar vinden wel levensreddende medicijnen uit. Maar: dat doen ze maar nauwelijks. Ze kopen vooral kleine bedrijven op, of gebruiken publiek onderzoek.” Een analyse uit 2018 concludeerde dat Pfizer minder dan een kwart van z’n medicijnen zelf heeft ontwikkeld.

Coronapil

Naast het vaccin wist Pfizer nog een succes te boeken in de crisis. Vorige maand werd een coronapil van het bedrijf goedgekeurd. Deze pil (of eigenlijk een kuur van pillen) beschermt tegen een ernstig ziekteverloop. De Amerikaanse overheid heeft al miljoenen kuren ingeslagen bij Pfizer, voor meer dan 500 dollar per persoon. Het bedrijf verwacht dit jaar 19 miljard euro omzet op deze pillen. Toch kiest Pfizer hier een andere weg. Andere bedrijven mogen met licenties deze pillen namaken. En in de lage-inkomenslanden zal Pfizer geen royalty’s ontvangen. „We weten dat deze inspanningen alleen echt impactvol zullen zijn als ze degenen die het meest in nood zijn kunnen bereiken”, aldus de woordvoerder van Pfizer over de pillen.