Kan generaal Middendorp niet bij het KNMI gaan werken aan de ‘wereldvrede’? Een boze burger vraagt dat eind 2016 via Twitter aan minister van Defensie Jeanine Hennis-Plasschaert. Aanleiding is een bericht van de NOS over een veiligheidsconferentie in het Vredespaleis in Den Haag. In een lezing spreekt Tom Middendorp, Commandant der Strijdkrachten, over de relatie tussen klimaatverandering en conflicten. De NOS maakt daarvan: ‘Generaal Middendorp stelt dat klimaatverandering wereldvrede bedreigt’.
Tom Middendorp beschrijft het voorval in zijn boek Klimaatgeneraal – Bouwen aan weerbaarheid, dat deze vrijdag is verschenen bij uitgeverij Podium. Hij is nog steeds verbaasd over de ophef die hij ermee veroorzaakte. „Het gaf een hoop reuring in de maatschappij”, zegt hij in een gesprek per video. „Ik ging viral op sociale media. Het was verkiezingstijd en klimaat stond nog niet bij alle politieke partijen op de radar – nu gelukkig wel. En dan is er ineens iemand uit de veiligheidssector, toch een beetje een rechts thema, die begint over klimaatverandering, wat dan weer als links wordt gezien. Ja, dan roep je reacties over je af – terwijl veiligheid natuurlijk niet rechts is, en klimaat niet links.”
Bij Defensie viel de reuring wel mee, vertelt Middendorp. Daar begrepen ze zijn boodschap, ook al was hij „de eerste Commandant der Strijdkrachten die hierover sprak terwijl hij nog in functie was”, zegt hij niet zonder trots. „Militairen voelen bij iedere missie de beperkingen van het klimaat. Als het warmer wordt, moet je je tempo aanpassen en kunnen helikopters minder lading dragen. Dus als het klimaat verandert, verergert, dan legt dat meer beperkingen op. Daar hoef je geen militair van te overtuigen.”
Zo gek is het ook niet om een verband te zien tussen de opwarming van de aarde en sociale conflicten. Waterschaarste, bodemerosie, overstromingen, extreme hitte – ze kunnen volgens klimaatwetenschappers gebieden op aarde onherbergzaam maken, vluchtelingenstromen op gang brengen of het gevoel van uitzichtloosheid zodanig versterken dat mensen in de verleiding komen om zich aan te sluiten bij extremistische groeperingen.
Eigenlijk vertelt de Commandant der Strijdkrachten niet veel meer dan wat hij met eigen ogen heeft gezien. In Klimaatgeneraal schrijft Middendorp: „Klimaatverandering leidt op zichzelf misschien niet direct tot conflicten, maar in combinatie met andere factoren kan het daar wel op uitdraaien. Het kan bestaande spanningen vergroten of conflicten verder aanjagen.” Hoe dat werkt beschrijft Middendorp bijvoorbeeld aan de hand van de strijd in 2007 in het Afghaanse dorpje Chora. In wat volgens Middendorp „misschien wel de zwaarste gevechten zijn geweest van Nederlandse militairen sinds de Tweede Wereldoorlog” werd de Taliban uit Chora verjaagd.
U schrijft dat daarmee de problemen in Chora niet waren opgelost.
„Nee, achter de strijd ging een conflict schuil over de verdeling van water. Net als in de rest van de wereld, zie je in Afghanistan dat droge periodes veel langer en intenser worden en natte periodes juist korter en ook intenser. Soms waren er een paar weken lang overstromingen, waarbij complete akkers werden weggespoeld. En daarna was het meteen weer kurkdroog. In een agrarisch landschap als in Chora is iedereen afhankelijk van water. Als je het niet eens kunt worden over de verdeling daarvan, geeft dat spanningen.
„De conflicten over water sleepten zich al jaren voort en werden erger doordat het droger werd. Het bestuur in Afghaanse provincies is zwak. Zo’n districtshoofdkwartier bestaat vaak uit niet meer dan een paar mannen. Je bent afhankelijk van hun individuele kwaliteiten. Als ze niet handig opereren, staan ze buitenspel. En vaak staat er nog een heel leger van lokale powerbrokers om hen heen, met eigen belangen. Dan is het voor de Taliban gemakkelijk om daar in te springen en te zeggen wat er moet gebeuren. Het gaf ze macht in het dorp.”
En ook goodwill?
„Ze bedienen vooral degenen die met hen meewerken. Zo wordt de verdeling van water een chantagemiddel. We hebben de Taliban weg gekregen, maar het probleem pas opgelost nadat we gingen bemiddelen in het watervraagstuk, en hielpen bij het nakomen van de afspraken. Een jaar later kon ik met onze huidige koning veilig door de hoofdstraat van Chora wandelen. Dat laat zien hoe het beeld in korte tijd was gekanteld.”
U schrijft dat militaire missies steeds vaker aanlopen tegen de gevolgen van schaarste, zoals in Somalië.
„We gingen naar Somalië om de koopvaardij te beschermen tegen piraten die echt fout waren. Maar we stelden onszelf ook de vraag: waarom zijn die mensen eigenlijk piraat geworden? Ons doel was de veiligheid op zee te vergroten. Maar de bron van die onveiligheid lag in Somalië zelf.
„In de rijke visgronden bij Somalië kon iedereen lange tijd zijn gang gaan, ook grote Europese en Aziatische vissersschepen. Maar het escaleerde en er ontstond overbevissing, waardoor de lokale bevolking een bron van inkomsten verloor. Klimaatverandering verergerde de situatie. Het water warmt op, waardoor sommige vissoorten wegtrekken. De eerste ‘piraten’ waren vissers die de Somalische wateren verdedigden tegen indringers.”
Is het niet frustrerend om zo bezig te zijn met symptoombestrijding?
„Conflicten zijn het gevolg van spanningen die niet worden aangepakt en daardoor uitgroeien tot geweld. Iedere militair wil het liefst dat het niet zover komt. Maar als het nodig is, kunnen wij bijdragen aan een deel van de oplossing. We beëindigen de piraterij en maken het veiliger voor de koopvaardij. Dat is een positieve bijdrage, maar die moet wel een onderdeel zijn van een bredere inspanning om te voorkomen dat het weer gebeurt. Het inzicht dat klimaatverandering dit soort effecten op veiligheid en conflicten kan hebben, begint nu pas te groeien. Daarom richt ik me in het tweede deel van het boek op wat we eraan kunnen doen en roep ik op om te investeren in adaptatie, vooral in kwetsbare landen waar klimaatverandering hard toeslaat.”
Klimaatverandering gaat volgens Middendorp een toenemende rol spelen in de internationale veiligheid. „We zullen vaker worden geconfronteerd met schaarste”, zegt hij. „ Je kunt klimaatverandering niet los zien van de enorme groei van de wereldbevolking. Uiteindelijk zal daardoor de vraag naar water, naar voedsel, naar allerlei goederen verdubbelen. Terwijl de grondstoffen verder uitgeput raken. Dit is de grootste uitdaging van deze eeuw. Hoe gaan we daar een antwoord op vinden?”
De oud-generaal beschouwt zichzelf als een optimist, toch schetst hij een somber perspectief. „Grootmachten zullen allemaal willen zorgen dat zij voldoende grondstoffen hebben. Dat geeft competitie, niet alleen over water, maar ook over grondstoffen voor zonnepanelen, accu’s en alles wat met de energietransitie te maken heeft. Op steeds meer fronten zal schaarste een issue worden. Kijk bijvoorbeeld naar aardgas en zie hoe de Nord Stream II pijpleiding een factor is in het conflict over Oekraïne. In feite gebruikt Poetin schaarste als een machtsmiddel, als een manier om Europa te verdelen.”
China gaat in hoog tempo banden aan met landen om zijn grondstoffen veilig te stellen. Hoe kijkt u daarnaar vanuit een veiligheidsperspectief?
„Dit is geen militair probleem, maar de gevolgen kunnen dat wel worden. De tekorten gaan tot frictie leiden. Je kunt proberen een verdeelsleutel af te spreken. Nou, die kans lijkt me heel klein. Dus zullen we allemaal ons eigen deel willen bemachtigen en veiligstellen. We proberen autonoom te worden, in onze energievoorziening, watervoorziening, voedselvoorziening.
„China koopt overal rechten op om grondstoffen te delven – in Latijns Amerika, Azië, Afrika en zelfs in Europa. Het Westen loopt daarin achter. Wat dat betreft zijn de Chinezen echte schakers. Zij denken generaties vooruit, wij regeerperiodes. Europa moet snel leren om dat machtsspel mee te spelen.
„Toch zal op langere termijn het zekerstellen van toegang tot grondstoffen geen oplossing bieden. Daarvoor groeit de vraag te snel en is de hoeveelheid grondstoffen te beperkt. Hoe je het ook verdeelt, er is gewoon een tekort.”
Met grote geopolitieke gevolgen.
„Ja, neem het Arctisch gebied. Straks ligt daar in de zomer geen ijs meer. Dan worden veel grondstoffen toegankelijk. Voor wereldspelers is dat aantrekkelijk. De VS, Scandinavië, Canada en Rusland hebben er grondrechten. Andere, zoals China, proberen er hun invloed uit te breiden. Wat betekent dat voor het veiligheidsbeleid?
„Ook de energietransitie zelf heeft geopolitieke gevolgen. De overgang naar schone energie, hoe belangrijk ook, tast de economische positie aan van landen die nu afhankelijk zijn van fossiele brandstoffen, zoals de OPEC-landen en Rusland. Daar zal een nieuwe dynamiek ontstaan. Een kat in het nauw maakt rare sprongen, heb ik geleerd. Als er een einde komt aan de Russische machtspositie die nu is gebaseerd op fossiele brandstoffen, gaan ze reageren.
„En dan heb ik het nog niet eens over de ontwrichtende werking van klimaatverandering zelf. Delen van Noord-Afrika dreigen onbewoonbaar te worden. De Wereldbank voorspelt dat honderden miljoenen mensen zullen migreren. De Himalaya vormt de derde poolkap van de aarde, en die is langzaam aan het smelten. De rivieren die er ontspringen voorzien heel Zuidoost-Azië van drinkwater. China bouwt veel dammen in het hooggebergte en heeft zo de sleutel in handen voor de watervoorziening in de hele regio, van Pakistan tot Cambodja.”
U schetst ook kleine, individuele initiatieven om problemen te lijf te gaan. Zoals een kunstenaar die water uit droge woestijnlucht wil onttrekken. Waarom?
„En het is hem gelukt! Al zeiden wetenschappers dat het niet kon. Ik wil laten zien wat de kracht van het individu kan zijn. Klimaatverandering is een groot probleem. Maar dan zou je kunnen denken: wat kan ik er nou aan doen? Mensen gaan de andere kant op kijken, omdat ze vinden dat het een probleem van anderen is. Maar het is een probleem van ons allemaal. We kunnen dit nog oplossen als iedereen zijn steentje bijdraagt. Vele druppels water vormen ook een rivier.”