Seksueel grensoverschrijdend gedrag: de schaamte begint te overheersen

Een zinnetje in de persverklaring waarmee directeur voetbalzaken Marc Overmars deze week afscheid nam van voetbalclub Ajax bleef lang resoneren: „Ik schaam me kapot.” In de overvloedige buitenlandse berichtgeving werd dat: „I am ashamed”, „Ich schäme mich” en „J’ai honte de moi” – vaak als kop boven een nieuwsbericht.

De publiekelijk beleden schaamte voor seksueel wangedrag is „waanzinnig goed nieuws”, vindt Aukje Nauta. Zij is bijzonder hoogleraar organisatiepsychologie in Leiden en expert in gedrag en conflict op de werkvloer. „Door je schaamte te erkennen, geef je toe: ik zat fout. Dan schep je ruimte voor verbetering”, zegt Nauta die over het nut van schaamte het boek Nooit meer doen alsof schreef (2021). „Schaamte kan een mooi breekijzer zijn voor het op gang brengen van gesprekken over hoe we gelijkwaardiger met elkaar omgaan.”

Die gesprekken lijken in de verschillende bestuurskamers voorlopig vooral te leiden tot damage control. Het programma BOOS onthulde vorige maand meerdere gevallen van seksueel grensoverschrijdend gedrag door machtige personen bij tv-programma The Voice of Holland. Dat bracht een kettingreactie op gang die alleen al afgelopen week leidde tot de aftocht van een Tweede Kamerlid en een journalist wegens seksueel wangedrag. Eerder zag de VPRO af van de verspreiding van een reeks muziekdocumentaires omdat een hoofdpersoon daarin zich jaren geleden aan een jonge redactrice zou hebben opgedrongen.

Buiten de schijnwerpers wordt meer echt gepraat, signaleert hoogleraar sport en recht Marjan Olfers, die veel onderzoek deed naar misdragingen in de sport. „Ik hoor dat mannen aan vrouwen vragen of ze ook grensoverschrijdende zaken hebben meegemaakt.” Ze krijgt veel mails van bedrijven met vragen over sociale veiligheid, en meldingen. „Ook van vrouwen die bijvoorbeeld nu pas melden dat ze lang geleden op ongewenste plekken zijn aangeraakt.”

Want in de jongste reeks onthullingen over seksueel wangedrag van meer of minder machtige mannen is vrijwel alles onaangenaam vertrouwd. Ook de nu veelbesproken piemelplaatjes: het begrip ‘dickpic’ staat definitief in het collectieve bewustzijn gegrift. Al sinds jaar en dag sturen mannen ongevraagd dit soort foto’s aan vrouwen, net als manipulatieve appjes.

#MeToo-beweging

Met dergelijke praktijken leek in 2017 te worden afgerekend door de #MeToo-beweging, die op gang kwam toen vrouwen in de VS zich gingen uitspreken over misbruik in onder meer de filmindustrie. Dat leidde in Nederland tot onthullingen over seksueel misbruik door machtige mannen in cultuuropleidingen, bij universiteiten en in de casting-wereld. „Na #MeToo dachten mensen: we zijn nu beter in het aanpakken van misstanden. Door de The Voice beseffen we: we zijn nog lang niet zo ver”, zegt organisatie-adviseur Peter Fijbes, die bedrijven helpt om angstcultuur te bestrijden.

Toch heeft #MeToo volgens Fijbes veel in gang gezet. „Veel vaker dan ervoor organiseren bedrijven en overheidsinstellingen trainingen om de sociale veiligheid te verbeteren. Ze laten vaker externe bureaus onafhankelijk onderzoek doen naar machtsmisbruik”, zegt Fijbes. „We zijn slachtoffers meer serieus gaan nemen. Dan is de consequentie dat je moet optreden tegen de daders.”

Daar komt bij dat de samenleving zich onder druk van Black Lives Matter en de ‘woke’-beweging gedwongen ziet ook andere mensen dan de witte hetero-man een volwaardige plek te geven. Deze week moest de chef van de politie in Londen opstappen na de publicatie van een rapport over appjes vol racisme, homofobie en vrouwenhaat die agenten verstuurden.

„Er is echt een mondiale verandering naar meer inclusie en diversiteit”, constateert Nauta. De „snelle benoeming” deze week van Mariëtte Hamer tot regeringscommissaris seksueel grensoverschrijdend gedrag noemt Nauta een „teken des tijds”. Olfers ziet zo’n zelfde teken in het feit dat de bank ABN Amro het sponsorcontract met Ajax tegen het licht houdt na de aftocht van Overmars. „Bedrijven beseffen dat klanten gewoon weglopen als ze niet serieus werk maken van ongewenst gedrag.”

Bij dit soort gedrag gaat het niet langer alleen om seksueel getinte opmerkingen, berichtjes en aanrakingen zoals tijdens #MeToo. „De vele meldingen die na The Voice binnenkomen bij vertrouwenspersonen gaan over veel meer dan seksuele intimidatie, het gaat om machtsmisbruik in brede zin”, zegt Fijbes. „Mensen zijn opgestaan en zeggen: dat je mijn baas bent, wil niet zeggen dat je me als minderwaardig kunt behandelen.”

Jonge turnsters

De sportwereld loopt voorop, onder meer doordat NOC*NSF jaren geleden al onderzoek liet doen naar machtsmisbruik in de sport. Een vernietigend onderzoek onthulde onder meer geestelijke mishandeling van jonge turnsters door trainers. „De sportwereld is een verhevigde versie van de samenleving”, is de verklaring van Olfers. „De sportwereld werkt als een spiegel voor de samenleving, doordat de schijnwerpers voortdurend op de sport gericht staan.”

Een voorbeeld van de sport-als-snelkookpan is volgens Olfers een grote rel in de VS rond een professionele football-speler die zijn partner had mishandeld. „Dat zette meteen het thema huiselijk geweld op de agenda.” Hoewel het formeel een privé-kwestie betrof, zag de club zich gedwongen de speler te ontslaan. Iets dergelijks overkwam in Nederland de voetbalclub Heracles. Een speler veroorzaakte ’s nachts onder invloed een ongeluk waarbij een vierjarige jongen omkwam; na protest van supporters werd de speler op non-actief gesteld.

Het privéleven is breder het debat ingeslopen. Zo meldde een ex van het teruggetreden Kamerlid Gijs van Dijk (PvdA) dat hij in hun relatie ook manipulatief was. Op dit geval wil Fijbes niet ingaan. Wel zegt hij: „In interviews willen slachtoffers vaak twee dingen uitleggen. Eén: dat de tik op de bil onderdeel is van het hele manipulatieve en intimiderende gedrag van de persoon. Twee: dat meer mensen dit gedrag hadden kunnen zien.” Want dat valt hem ook op: „Dat er meer wordt gesproken over: wie had het moeten weten? En iets moeten doen?” Zoals bij Ajax-directeur Edwin van der Sar, die zegt niets te hebben geweten van de appjes van Overmars.

De samenleving is vervuld geraakt van schaamte, constateert Nauta, en niet alleen over grensoverschrijdend gedrag. „Ook over ons slaverijverleden, bijvoorbeeld.” Afgelopen week presenteerde de hoogste baas van De Nederlandsche Bank zichtbaar gegeneerd het onderzoeksrapport over betrokkenheid van zijn bank bij de slavenhandel. De schaamte kan volgens Nauta vruchtbaar zijn: „Als de slachtoffers zich minder gaan schamen en de daders wat meer, kunnen we samen praten en afspreken wat not done is.”