Vier jaar links college: wat heeft het Amsterdam gebracht?

Financiën, Economische Zaken, Deelnemingen

Victor Everhardt (D66)

In eerste instantie werd de schatkist beheerd door Udo Kock, die al wethouder was in het vorige college en toen orde op zaken stelde in de chaotische stadsfinanciën. Na anderhalf jaar stapte Kock op, als gevolg van de crisis bij het Afval Energie Bedrijf (AEB). Hij kon het niet verkroppen dat de andere wethouders zijn plan blokkeerden om de noodlijdende vuilverbrander te verkopen aan sloopbedrijf Beelen.

Zijn opvolger Victor Everhardt, afkomstig uit het Utrechtse stadsbestuur, moest even wennen aan zijn nieuwe standplaats. Bij het jaarlijkse Havengildediner noemde hij de zojuist tot hofleverancier benoemde tegelverkoper Intercodam „een prachtig Utrechts bedrijf” – tot hilariteit van de aanwezigen. Everhardt was nog geen half jaar in functie toen de gemeentefinanciën een enorme optater kregen door de coronacrisis. De rest van zijn termijn bestond vooral uit puinruimen en bezuinigen. In de begroting voor 2022 wist hij toch nieuwe investeringen te presenteren – al moest hiervoor wel een boekhoudkundige truc met toekomstige erfpachtinkomsten aan te pas komen.

Als wethouder Economische Zaken gebruikte Everhardt de erfpacht om een juridisch gat te dichten in de ‘hotelstop’ die Amsterdam sinds enkele jaren kent. In de strijd tegen massatoerisme en monocultuur schrapte hij verder de ‘toeristische’ bestemming van 165 panden in de binnenstad.

Op het gebied van kostbare infrastructurele projecten is Everhardts erfenis gemengd: na jarenlang uitstel en budgetoverschrijdingen kon hij eindelijk de nieuwe zeesluis bij IJmuiden openen, bij het Zuidasdok liepen de kosten en de vertraging juist verder op. Het AEB verkocht Everhardt uiteindelijk aan een Chinese durfkapitalist.

Na tweeënhalf jaar kennen waarschijnlijk weinig Amsterdammers zijn naam. Everhardt was niet echt happig op persoonlijke profilering en bleef bovendien met zijn gezin in Utrecht wonen. De komst van zijn opvolger wacht hij niet af: half februari, een maand voor de raadsverkiezingen, verlaat hij Amsterdam voor een nieuwe baan in Den Haag.

Ruimtelijke Ordening en Duurzaamheid

Marieke van Doorninck (GroenLinks)

Van alle wethouders had Marieke van Doorninck de lastigste opdracht: de energietransitie in Amsterdam in gang zetten. Dat deed ze met een reeks initiatieven, projecten en investeringen. Zo wees ze de eerste drie buurten aan die volledig aardgasvrij moesten worden, presenteerde ze ambitieuze streefgetallen voor zonnepanelen (‘geen dak blijft onbenut’) en omarmde ze de ‘donut-economie’, die de stad circulair én sociaal moet maken.

Echt klinkende resultaten zijn er na vier jaar nog niet, op een flinke groei van het aantal zonnepanelen na. Zo constateerde de Amsterdamse Rekenkamer dat onder dit college slechts 972 woningen van het gas zijn afgehaald. De klimaatambities voor 2030 (55 procent minder CO₂-uitstoot dan in 1990) raken uit beeld, zo bleek vorig jaar – al heeft Amsterdam hier zelf maar ten dele schuld aan. Een extra probleem vormt het overvolle stroomnetwerk van de stad, dat al heeft geleid tot een stop op nieuwe grootverbruikers in Noord en West.

Van Doorninck onderschatte ook de weerstand die haar beleid zou oproepen. Plannen voor zeventien reusachtige nieuwe windmolens binnen de gemeentegrenzen kwamen voor veel omwonenden als een verrassing – en stuitten met name op IJburg en in Amsterdam-Noord op luidruchtig protest. Een ‘miniburgerberaad’ over klimaatmaatregelen kon niet verhinderen dat Van Doorninck onder veel actieve bewoners het imago kreeg van een bestuurder die niet wilde luisteren. Dat ze Amsterdamse volkstuinders ook nog overviel met een – later weer ingetrokken – huurverhoging tot wel 800 procent, hielp daar niet bij.

In de strijd om de Lutkemeerpolder stelde de GroenLinks-wethouder ecologische activisten teleur. Die hadden gehoopt dat dit college de bouwplannen op de landbouwgrond bij Osdorp zou intrekken, maar Van Doorninck hield vast aan de eerder gedane toezegging voor de aanleg van een distributiecentrum.

Van haar voorganger erfde Van Doorninck de plannen voor een brug over het IJ. De beoogde verbinding bij het Java-eiland moest ze schrappen door tegenwerking vanuit het Rijk – al was dat vooral te danken aan de solistische aanpak van het vorige college. Inmiddels liggen er nieuwe plannen voor maar liefst twee bruggen en een voetgangerstunnel, maar het zal nog vele jaren duren voordat die er zijn.

Onderwijs en Armoedebeleid

Marjolein Moorman (PvdA)

Marjolein Moorman groeide de afgelopen vier jaar uit tot de Amsterdamse wethouder met de grootste landelijke bekendheid, met dank aan haar rol in de documentaireserie Klassen. Dat kwam niet als een verrassing: Moorman strijdt al jaren tegen kansenongelijkheid in het onderwijs.

Zelf constateerde ze na lezing van het regeerakkoord van Rutte IV dat haar pleidooien voor een betere beloning van docenten in kansarme wijken gehoord waren. Je kunt ook zeggen dat Moorman de tijdgeest goed heeft aangevoeld. En ondanks haar inspanningen lukte lang niet alles. Het lukte haar niet om het lerarentekort in Amsterdam terug te dringen, een ‘grotestedenbonus’ en speciale huisvesting voor leraren ten spijt. Sterker nog, eind vorig jaar bleek het aantal openstaande vacatures na een korte daling weer schrikbarend gestegen.

In de geest van haar grote voorbeeld Lodewijk Asscher probeerde Moorman maximaal invloed uit te oefenen op het onderwijs, hoewel de gemeente vooral iets te zeggen heeft over schoolgebouwen en subsidies. Zo voerde ze een ‘brede brugklas-bonus’ in en pakte ze hoge ouderbijdragen aan: scholen die meer dan 225 euro vragen, dreigde ze uit te sluiten van gemeentelijke subsidies.

In de crisis rondom het islamitische Cornelius Haga Lyceum – vermeend anti-democratisch onderwijs – kozen Moorman en burgemeester Femke Halsema in eerste instantie voor de confrontatie: ze riepen het bestuur op om af te treden. Dat werkte averechts: de bestuurders bleven zitten en ouders verklaarden zich solidair. Uiteindelijk kwam de leiding alsnog ten val, door een revolte van binnenuit. Rustig is het drie jaar later op het Haga nog altijd niet.

Als wethouder Armoedebeleid voerde Moorman een ‘pauzeknop’ in, waarmee de gemeente de schulden van Amsterdammers die hulp vragen tijdelijk kan bevriezen.

Wonen en Bouwen

Jakob Wedemeijer (SP)

Wethouder Laurens Ivens (SP) begon energiek aan zijn tweede termijn, gesteund door een coalitieakkoord met grote ambities om meer grip te krijgen op de Amsterdamse woningmarkt. De realiteit bleek weerbarstig: 7.500 woningen per jaar bouwen, zoals het college wilde, lukte alleen in 2018. Klein lichtpuntje: vorig jaar lukte het voor het eerst om het beoogde aantal middeldure woningen, de flessenhals van de Amsterdamse woningmarkt, te bouwen.

Ivens was volhardend in zijn aanpak van illegale vakantieverhuur. Hij verhoogde boetes, voerde de (digitale) handhaving op en stelde een totaalverbod op Airbnb in delen van de binnenstad in – al zette de rechter hier later een streep door. Toen het kabinet zich door de lobby een verplicht registratienummer voor vakantieverhuurders uit het hoofd liet praten, kreeg Ivens dit via Brussel alsnog gedaan. De resultaten waren ernaar: vorig jaar verwijderde Airbnb meer dan tachtig procent van zijn Amsterdamse listings.

Dat succes maakte Ivens zelf niet meer mee. In de zomer van 2021 verdween hij via de achterdeur, nadat uit intern onderzoek bleek dat hij zich jarenlang grensoverschrijdend gedragen had tegenover vrouwelijke collega’s. Zijn opvolger Jakob Wedemeijer, oud-bestuurder in Amsterdam Zuidoost, restte nog zeven maanden tot de verkiezingen. Hij maakte werk van de zelfwoonplicht, die het opkopen van panden door investeerders moet tegengaan.

De treurige conclusie aan het einde van deze collegeperiode is dat wonen in de stad praktisch onbetaalbaar is geworden voor gewone Amsterdammers. Al komt dat grotendeels door factoren waar het lokale bestuur geen invloed op heeft: exploderende huizenprijzen, lage rente, Haagse wetgeving.

Kunst en Cultuur, ICT, P&O

Touria Meliani (GroenLinks)

Touria Meliani, voormalig directeur van de Tolhuistuin, begon als wethouder zonder enige politieke ervaring. Aan haar liefde voor kunst en cultuur twijfelde niemand, maar in eerste instantie dreigde ze kopje onder te gaan in andere dossiers. Zo bleek de gemeente in het eigen callcenter personeel te lang op tijdelijke contracten te laten werken en was er veel gedoe rond de nieuwe concessie voor lokale omroep AT5. In de raadsdebatten over de riante vertrekregeling van oud-gemeentesecretaris Arjan van Gils stond Meliani regelmatig te schutteren.

Daarna kreeg ze meer grip op haar dossiers. Zo loodste ze een nieuw Kunstenplan door de raad, met aanvullende eisen over inclusie en diversiteit. Met vrijgemaakt geld wist ze nieuwe broedplaatsen te realiseren, al is de erfenis onzeker: veel contracten lopen de komende jaren af. Een langgekoesterde wens voor meer kunst en cultuur in de wijken kwam uit door de komst van bioscoop Oxville in Nieuw-West. De nieuwbouw van Theater de Meervaart in de Sloterplas, dat een icoon moet worden van Nieuw-West, verging haar dan weer minder soepel. Tegenstanders verweten de gemeente het participatietraject te hebben gemanipuleerd.

Toen de coronacrisis uitbrak, kon Meliani zich presenteren als pleitbezorger voor kunst en cultuur, met extra financiële steun – wat gewaardeerd werd door de sector. Instellingen die gemeentelijk vastgoed huurden kregen uitstel van betaling en sommigen korting op de huur, al kwam dat moeizaam op gang.

Zorg, Jeugdzorg, Sport

Simone Kukenheim (D66)

In haar vorige periode als wethouder Onderwijs maakte Simone Kukenheim niet al te veel indruk. En ze was nog maar net begonnen aan haar tweede termijn, of ze moest twee maanden met zorgverlof wegens ziekte van een van haar kinderen.

Terwijl ze in het najaar van 2018 thuis zat, ging het Slotervaartziekenhuis op de fles. Het stadsbestuur kon weinig doen om dit te voorkomen: het faillissement was een zaak tussen de eigenaren, het Rijk en de zorgverzekeraars. Wel bedong Kukenheim, terug van verlof, dat in het gebouw een zorgcentrum voor de buurt kwam.

Kukenheim zette in op preventie en gezond leven, maar de praktijk bleek lastig – bijvoorbeeld bij het weren van snackbars in de buurt van scholen. Hét probleemdossier van haar wethouderschap was de jeugdzorg. Samen met wethouders uit andere steden lobbyde ze in Den Haag voor meer geld, omdat gemeenten vastlopen in hun taken. Via een actieplan met onder meer voorrang op huisvesting probeerde ze de personeelstekorten in de zorg tegen te gaan, maar tegen de gevolgen van de coronacrisis bleek niet op te werken.

Het afgelopen jaar was Kukenheim verantwoordelijk voor de covid-vaccinatieprogramma’s in de stad. De prikbereidheid in wijken als Nieuw-West en Zuidoost bleef laag, ondanks gerichte campagnes. Wel lukte het Amsterdam om snel grote testlocaties op te zetten, bijvoorbeeld in de RAI.

Kukenheim probeerde Amsterdam als sportstad op de kaart te zetten met flinke investeringen, en speciale aandacht voor urban sports zoals skaten. Dat stuitte ook op weerstand. Reguliere sportverenigingen klaagden dat ze te weinig aandacht kregen, en de Amsterdamse Sportraad vindt dat in nieuwe wijken te weinig ruimte voor sport is ingetekend.

Verkeer en Vervoer

Egbert de Vries (PvdA)

De grootste verrassing in het college, Sharon Dijksma (PvdA), kreeg bij haar aantreden meteen een cadeautje: zij bleek de wethouder te zijn die na vijftien jaar de Noord/Zuidlijn mocht openen.

De ervaren Haagse politica ging voortvarend aan de slag. In korte tijd wist ze de meeste afspraken op haar portefeuille door de raad te krijgen. De parkeerkosten gingen flink omhoog, ze verbande de snorscooter naar de rijweg, meer dan 4.000 parkeerplekken werden opgeheven, de autoluwe (en in 2030 uitstootvrije) binnenstad kreeg een fikse impuls.

Het zwaarste dossier voor Dijksma bleek niet in het coalitieakkoord te staan: de instortende kades en bruggen. Ze reserveerde tientallen extra miljoenen en versnelde het langjarig herstelprogramma, maar de vraag is of dat genoeg is: kosten en planning lopen jaar in jaar uit op.

Wat Dijksma niet lukte: miljarden regelen in Den Haag voor nieuwe metrolijnen. Voor haar ambitie om zowel de Noord/Zuidlijn naar Schiphol door te trekken als de ringlijn aan de westkant van de stad te ‘sluiten’ wist ze met lokale betrokkenen 700 miljoen bijeen te krijgen. Het Rijk was kritisch op haar plannen en stelde slechts geld beschikbaar voor de Noord/Zuidlijn – en dan ook nog onder voorbehoud.

Zo snel als ze van start ging, zo snel was Dijksma weer weg: eind 2020 kwam het nieuws dat ze burgemeester van Utrecht werd. Haar opvolger Egbert de Vries had nog anderhalf jaar de tijd, die hij vooral besteedde aan het voortzetten van Dijksma’s agenda. Naast de verkruimelende kades kreeg hij te maken met een nieuw hoofdpijndossier: continu uitvallende metro’s door problemen met een nieuw beveiligingssysteem. Daarnaast initieerde De Vries een proef met vuilnisophaal via het water en kondigde hij een verlaging aan van de maximumsnelheid naar 30 kilometer per uur in de gehele bebouwde kom.

Sociale Zaken, Democratisering, Diversiteit

Rutger Groot Wassink (GroenLinks)

De stad moest linkser, groener, eerlijker, gelijkwaardiger, democratischer en transparanter. De ambities van Rutger Groot Wassink, met Groenlinks dé winnaar van de vorige raadsverkiezingen, waren vier jaar geleden niet gering. In de praktijk bleek het moeilijk om snel daden te koppelen aan al die ambities.

Wat wél lukte: een deal met Den Haag over de permanente opvang voor ongedocumenteerden, waarmee Groot Wassink een belangrijke verkiezingsbelofte inloste. Maar de locaties waren moeilijker te vinden dan gedacht, vanwege de hoge vastgoedprijzen en weerstand van omwonenden – met name in Buitenveldert en Amsterdam-Noord.

Op de portefeuille Democratisering merkte Groot Wassink dat échte democratisering lastig is. Met pilots met buurtbudgetten en buurtrechten zette hij een paar kleine stapjes, maar rondom de plaatsing van windturbines, het nieuwe Theater de Meervaart en de zorgen over gentrificatie in Amsterdam-Noord ontstond juist het beeld van een stadsbestuur dat zijn zin doordramt. Ook de Amsterdamse Rekenkamer zette kritische vraagtekens bij de democratiseringsagenda: te versnipperd en te weinig gedragen door de hele ambtelijke organisatie.

Als wethouder Sociale Zaken lobbyde Groot Wassink in Den Haag voor aanpassing van de bijstandsregels, die hij draconisch en inflexibel vindt. Hij experimenteerde met ruimere mogelijkheden om bij te verdienen in de bijstand, en een groot banenproject in Zuidoost leverde een paar honderd banen op. De coronacrisis zette een streep door veel ambities: ineens moest hij zijn tijd besteden aan het verstrekken van overbruggingsregelingen.

Een stap waar Groot Wassink zelf bijzonder trots op is, zijn de excuses die de gemeente Amsterdam vorig jaar aanbood voor haar rol in het slavernijverleden. Dat initiatief kwam niet van hemzelf: het was de gemeenteraad die erop aandrong. De afgelopen tijd had Groot Wassink haast om zijn dossiers extra smoel te geven. Zo maakte hij het op de valreep makkelijker voor Amsterdammers om referenda te organiseren. Ook kondigde hij aan dat het in 2021 was gelukt om ruim vijfduizend jongeren aan het werk of een studie te krijgen.