Weer een nieuwe virusvariant: een neef van Omikron

Een ‘scariant’ wordt-ie al genoemd, wéér een nieuwe virusvariant, en nu één die ons mogelijk overdreven angst aanjaagt. We hebben het over BA.2, een subvariant van de Omikron-variant van het coronavirus SARS-CoV-2. Omikron begon zijn opmars over de wereld met subvariant BA.1, maar wordt nu her en der ‘ingehaald’ door zijn neef BA.2. BA.2 is weer een stuk besmettelijker dan ‘Omikron original’ en wint daardoor snel terrein. In Denemarken was BA.2 in de vierde week van januari al verantwoordelijk voor 78 procent van de dagelijkse besmettingen, blijkt uit het laatste tendensrapport van het Statens Serum Institut in Kopenhagen.

In Nederland leek BA.2 tot voor kort niet veel te doen, maar dat is deze week plots veranderd. „De toename lijkt te zijn begonnen”, appt arts-microbioloog Matthijs Welkers van Amsterdam UMC. In een kleine steekproef van monsters uit teststraten in Amsterdam bleek het aandeel BA.2 dinsdag gestegen tot 21 procent. Sinds half december is het Argos-consortium, een samenwerking van de GGD Amsterdam en Amsterdam UMC, begonnen met deze steekproeven om de opkomst van de Omikronvariant in de hoofdstad in de gaten te houden.

„Nadat eind november gebleken was dat tientallen passagiers aan boord van vliegtuigen uit Zuid-Afrika positief waren voor Omikron, zijn we onmiddellijk gaan monitoren”, vertelt Welkers. „Eerst tweehonderd monsters per dag. Daardoor zagen we in de eerste fase het aandeel Omikron tot bijna 100 procent stijgen. Incidenteel zagen we ook wat BA.2. Heel gestaag is dat een klein beetje meer geworden. Eerst 1 of 2 procent, dan weer even niets en toen bleven we steken we op zo’n 3 à 4 procent BA.2.”

Maar sinds deze week is het beeld in Amsterdam ineens anders: in 20 van de 96 willekeurig geselecteerde positieve monsters bleek het te gaan om BA.2. „Dit lijkt op het begin van de exponentiële groei”, zegt Welkers, zoals die overduidelijk in Denemarken en ook al in Groot-Brittannië is waargenomen.

In de Kiemsurveillance, de landelijke wekelijkse steekproef op varianten van SARS-CoV-2, groeit het aandeel BA.2 sinds half december gestaag. Vlak voor Kerst werd de eerste gedetecteerd, en sindsdien liep het wekelijks op tot enkele tientallen tussen de ruim duizend BA.1-monsters. In die nog lage cijfers is al te zien dat het aantal BA.2-besmettingen iedere week verdriedubbelt. Voor week drie telt de Kiemsurveillance 3,6 procent BA.2 en 94,6 procent BA.1.

„De verwachting is dat BA.2 over een week of twee de dominante infecterende variant is geworden”, zegt viroloog Chantal Reusken van het RIVM in Bilthoven. „De eerste schattingen uit de Kiemsurveillance en uit de buitenlandse gegevens zijn dat de relatieve groeisnelheid ten opzichte van BA.1 in dezelfde range ligt als destijds Alfa versus voorouderlijke virusstammen en daarna Delta versus Alfa.”

Stamboom van de varianten

Helemaal zeker is dat echter nog niet, waarschuwt Reusken, omdat deze analyses van de beginfase van de opkomst noodzakelijkerwijs op kleine getallen gebaseerd zijn, waardoor de kans op vertekening nog groot kan zijn.

Maandag publiceerden Deense onderzoekers een preprint van een eerste studie naar de besmettelijkheid van BA.2 binnen huishoudens. De kans dat iemand een coronabesmetting overdroeg op een huisgenoot (de zogeheten secondary attack rate) was gemiddeld 39 procent voor BA.2 vergeleken met 29 procent voor BA.1. Ongevaccineerde gezinsleden liepen in beide gevallen het meeste risico de infectie op te pikken in vergelijking met gevaccineerde of geboosterde gezinsleden. Dat laat zien dat vaccinatie nog altijd gedeeltelijk beschermt tegen besmetting, ook bij deze Omikronsubvarianten. In huishoudens waar een BA.2-infectie binnenkwam raakten in vergelijking met BA.1 wel meer gevaccineerde en geboosterde huisgenoten besmet, wat erop wijst dat BA.2 de afweer sterker kan ontduiken.

Kameel met twee bulten

Gezien vanuit de bron (het gezinslid met de eerste infectie) was het risico op verspreiding het grootst als deze persoon ongevaccineerd was. In die situatie pikten zowel gevaccineerde als booster-gevaccineerde leden van het huishouden de infectie makkelijker op in vergelijking met een BA.1-besmetting. Gevaccineerden die besmet zijn met BA.2 dragen het virus echter minder vaak over op huisgenoten dan gevaccineerde personen met BA.1, zo bleek uit het onderzoek.

In de studie werden de bevindingen bij ruim 8.500 huishoudens meegenomen, met in totaal bijna 18.000 potentieel blootgestelde huisgenoten. De onderzoeksperiode liep van 20 december tot 18 januari en omvat dus ook Kerst en Oud en Nieuw, dagen waarop waarschijnlijk veel familie- en vriendenbezoek heeft plaatsgevonden. In Denemarken stijgt het aantal besmettingen nog steeds door naar recordhoogtes en ook het aantal ziekenhuisopnames als gevolg van corona neemt er toe. Het land liet deze week alle coronamaatregelen los, en vertrouwt erop dat de hoge vaccinatiegraad (81 procent, Nederland 72 procent) hen zal behoeden voor een nieuwe gezondheidscrisis. BA.2 kunnen ze wel hebben, denken de Denen. Immers: gevaccineerden lopen ook bij deze subvariant minder kans geïnfecteerd te raken en als dat toch gebeurt zullen zij het minder snel aan anderen doorgeven. Maar toch noemen de onderzoekers nog wel een kleine zorg: „De extra hoge infectiegevoeligheid van ongevaccineerden zal met de opkomst van BA.2 waarschijnlijk ook leiden tot een grotere circulatie van corona op scholen en kinderdagverblijven.”

Conclusies op basis van wat je ziet aan de genetische opmaak is nu nog puur speculatie

Chantal Reusken viroloog

In Groot-Brittannië heerst grotere onzekerheid over de afloop. Mede om die reden bestempelden de Britten BA.2 twee weken geleden al tot een „variant of interest”, toch eentje om even extra in de gaten te houden. De extra waakzaamheid is vanuit Brits perspectief ook niet zo vreemd. In Londen is het aandeel van BA.2 in de infecties al opgelopen tot 35 procent.

Na een flinke piek in het aantal besmettingen begin januari was Covid in Groot-Brittannië op zijn retour en liet de Britse regering veel beperkende coronamaatregelen los. Maar de Britten vrezen nu dat BA.2 de nationale besmettingscurve kan veranderen in „een kameel met twee bulten”. De laatste paar dagen lijkt de snelle daling van het aantal besmettingen er inderdaad omgeslagen in een nieuwe beweging omhoog. Het is goed mogelijk dat de opkomst van BA.2 daarin een rol speelt.

De UK Health Security Agency waarschuwde in de laatste technische briefing dat BA.2 een stuk besmettelijker is dan BA.1. Net als in Denemarken blijkt ook uit de eerste Britse data dat BA.2 zich sneller verspreidt binnen huishoudens, de Britten komen op basis van een kleine studie uit op een secondary attack rate van ongeveer 13,4 procent tegen 10,3 procent voor BA.1.

Ontsnappen aan de afweer

De leden van de Omikron-familie zijn genetisch behoorlijk verschillend. Vergeleken met BA.1 heeft BA.2 tientallen mutaties extra wat leidt tot aminozuurveranderingen in de viruseiwitten op meer dan veertig plaatsen. Het maakt BA.1 en BA.2 even verschillend van elkaar als de varianten Alfa, Bèta en Gamma dat van elkaar waren, constateert de Amerikaanse viroloog Trevor Bedford. Maar het gedeelte van het spike-eiwit waarmee coronaviussen aan de ACE2-receptor binden, het zogeheten receptor binding domain, is wel grotendeels hetzelfde tussen BA.1 en BA.2. En dan is er ook nog BA.3, een derde subvariant die tot nu toe een ondergeschikte rol heeft gespeeld in het aantal besmettingen.

Kunnen virologen al iets voorspellen op basis van het soort mutaties dat is gevonden in BA.2? Reusken: „Wat het meest opvalt is dat BA.2 extra mutaties heeft in een gedeelte van het spike-eiwit waarvan we weten dat er neutraliserende antistoffen op aangrijpen die van belang zijn voor beschermende immuniteit. Maar conclusies op basis van wat je ziet aan de genetische opmaak is nu nog puur speculatie.”

In deze twee jaar is wel gebleken dat we niet goed zijn in het voorspellen wat er met dit virus staat te gebeuren

Matthijs Welkers arts-microbioloog

Er zijn opnieuw laboratoriumproeven en veldobservaties nodig om daarover uitsluitsel te krijgen. De Deense resultaten wijzen erop dat BA.2 makkelijker dan BA.1 de afweer van vaccinatie ontduikt, maar in Groot-Brittannië zien ze dat verschil niet. Het is ook mogelijk dat BA.2 kan ontsnappen aan de afweer die mensen hebben opgebouwd na een Omikronbesmetting met BA.1. Dat zou vele herbesmettingen kunnen geven, en kunnen betekenen dat de maatschappij langer last houdt van de Omikrongolf.

Waarom Denemarken met een al bijna voltooide BA.2-omwenteling zo vooruitloopt op de rest van Europa is nog een open vraag. Misschien heeft het te maken met een verschil in welke kiemen er binnenkwamen in het begin van de Omikronuitbraak, oppert Welkers. „Wellicht is Denemarken de Omikrongolf begonnen met hogere aantallen BA.2. Maar het is ook goed mogelijk dat gebeurtenissen waarbij superspreading is opgetreden hebben bijgedragen aan de versnelde opkomst van deze subvariant in Denemarken. Misschien is het ook wel een gevolg van dat BA.2 ten opzichte van BA.1 een concurrentievoordeel heeft in een populatie met een hoge immuniteit.”

Hoe varianten elkaar verdringen

Omikron heeft tot dusver laten zien dat mensen er gemiddeld genomen minder ernstig ziek van worden, maar de vraag is of BA.2 dat gunstige beeld toch nog gaat veranderen. Daarmee zou het „voordeel” van de opkomst van Omikron als besmettelijker maar mildere variant weer deels kunnen verdampen. „Het is te vroeg om dat te kunnen zien”, zegt de Amsterdamse viroloog Matthijs Welkers. „Nederland heeft een recordaantal besmettingen, maar die stijging zien we nog niet echt in de groep boven de zestig jaar oud. Dat is de kwetsbare groep en pas als Omikron daar doordringt, weten we of de ziekte ook daar mild blijft.”

De komende weken gaat Welkers met zijn team bij patiënten die in het ziekenhuis komen goed kijken of er verschillen zijn tussen BA.1 en BA.2. Vooralsnog komen er vanuit Denemarken geen signalen van ernstiger ziekte.

Of Omikron door nieuwe mutaties nóg besmettelijker kan worden durft Welkers niet te zeggen. „In deze twee jaar van de pandemie, waarin er telkens onverwacht weer nieuwe varianten opdoken, is wel gebleken dat we niet goed zijn in het voorspellen wat er met dit virus staat te gebeuren. Over BA.2 zijn we niet ongerust. Het monitoren van virusevolutie is onderdeel van ons normale werk, daarom volgen we het. Van elke nieuwe variant kunnen we weer een stukje beter leren hoe het virus werkt.”

Correctie (5 februari 2022): In een eerdere versie van dit artikel werd arts-microbioloog Welkers verkeerd geciteerd. Waar stond „Eerst tweehonderd monsters per week”, werd bedoeld „per dag”. Dat is hierboven aangepast.

Lees het wetenschapsrijm van deze week.