Vertrouwen van het volk win je niet zomaar terug

Weinig democratische politici zullen Vladimir Iljitsj Lenin, leider van de Russische revolutie, nazeggen dat „vertrouwen goed is, maar controle beter”. Een gevleugelde uitspraak die aan hem is toegeschreven bij de oprichting van een voorloper van de KGB in 1921.

Althans, ze zullen het niet snel zeggen als het gaat om de verhouding tussen burgers en overheid. Eén van de lessen uit het Toeslagenschandaal zou immers zijn dat de overheid burgers juist meer moet vertrouwen in plaats van hen a priori te behandelen als potentiële fraudeurs.

Maar hoe zit het andersom, met het vertrouwen van burgers in de overheid? Het wetenschappelijke tijdschrift The Lancet meldde deze week dat de besmettings- en sterftecijfers in de coronapandemie significant lager zijn in landen met een hoog vertrouwen van burgers in de overheid, instituties en in elkaar, zoals Denemarken en Zweden. Zij zijn er beter in geslaagd het virus te beheersen, omdat burgers overheidsmaatregelen en medische adviezen beter opvolgen. „Vertrouwen is een gedeeld goed”, aldus de onderzoekers, dat mensen helpt „collectief te doen wat elk individu op zich niet kan”. Zoals een virus op de knieën krijgen.

In Nederland lijkt zulk vertrouwen niet echt pasmunt in het kolkende debat over corona. In praatprogramma’s, op Twitter en in ‘alternatieve media’ vragen kiezers, journalisten en virologisch bijgeschoolde BN’ers zich eerder af of ‘we’ wel kritisch genoeg zijn op de overheid. Tot in het parlement klinkt het verwijt dat de staat er een puinhoop van heeft gemaakt of mensenlevens zelfs misdadig heeft opgeofferd aan de economie.

Nu moet je vertrouwen natuurlijk ook wel verdienen – en twee jaar vallen en opstaan met knipperlicht-maatregelen over mondmaskers, sneltests, vaccinatie en een derde lockdown helpt dan niet echt. Inmiddels staan veel Nederlanders te popelen om over te gaan tot de corona-vrije orde van de dag.

Hoe anders lijken dan de Denen. Sinds het begin van de pandemie is in dat land vertrouwen het sleutelbegrip, zei de Deense politicoloog (en adviseur van de regering) Michael Bang Petersen vorig jaar al eens in de Volkskrant. Of beter, vaccineren was de sleutel, maar vertrouwen in de aanpak van de overheid is „het slot waarin de sleutel past”.

Drastische afname

Vertrouwen is niet in beton gegoten. Tegen NRC zei politicoloog Petersen zich zorgen te maken over de langdurige, ondermijnende effecten van pandemie-moeheid. Die passen volgens hem in een langere trend in westerse democratieën: gestaag dalend publiek vertrouwen en de toename van ‘anti-systeemdenken’. Coronamoeheid versterkt die trend, vreest hij, ook op langere termijn.

Recente cijfers over Nederland zijn ook weinig bemoedigend. Uit vergelijkend Europees onderzoek bleek in 2019 nog dat Nederlanders een hoog vertrouwen hadden in elkaar, in de rechtsstaat en in politieke instituties. Maar in november signaleerde een onderzoek van de Erasmus Universiteit naar de effecten van Covid-19 een drastische afname van vertrouwen in de overheid (inclusief RIVM en GGD), van „historisch heel hoog naar heel laag”.

Lees ook: ‘Je moet met elke vaccinweigeraar in gesprek’

Gelukkig bleef wel de „onderlinge solidariteit” met familie en vrienden onverminderd hoog.

In die scherpe daling kunnen uiteraard niet-corona-factoren meespelen, erkennen de onderzoekers: de tergend trage kabinetsformatie, de olievlek van het Toeslagenschandaal en de rommelige aftocht uit Afghanistan. Ook: sociale media, een loeiende haard van complotdenkers, waar iedereen zich kan warmen die Bill Gates de schuld wil geven van corona – of van iets anders. Het rapport trok niettemin een harde conclusie: Nederland begon tekenen te vertonen van een laag-vertrouwen-samenleving.

Je kunt nóg langere lijnen trekken. Allerlei denkers zien in moderne westerse samenlevingen een ‘grote scheuring’. Ongebreideld kapitalisme en nieuwe technologieën zouden het sociale weefsel aan flarden hebben gescheurd. Linkse geesten hekelen dan het kapitalisme – waarin volgens het Communistisch manifest „al het vaststaande verdampt, al het heilige wordt ontwijd” (ook dat manifest is onlangs, niet toevallig, in een nieuwe editie verschenen).

Rechtse cultuurpessimisten leggen de nadruk op de ontwortelende effecten van liberalisme en egalitarisme, en natuurlijk van ‘massa-immigratie’ en multiculturalisme. Op de barricades van mei 1968 (en in de bestuurskamers van het World Economic Forum) is in hun ogen de nationale of volkse gemeenschapszin geofferd. In complothoeken is dat uitvergroot tot een Grote Herstart die de internationale elite over angstige, door Covid-19 gedecimeerde bevolkingen zou uitrollen, op weg naar een gemanipuleerde toekomst.

Normale taal

Even met beide benen op aarde. Is het echt zo erg? Het Rotterdamse rapport kreeg kritiek van politicologen die benadrukten dat het dalende vertrouwen maar één terrein geldt, namelijk de politiek, en bovendien conjunctureel kan zijn. Een „tijdelijke dip” die niet moet worden verward met „structurele erosie”, schreven Tom van der Meer en Josje den Ridder in NRC.

Van der Meer onderschrijft desgevraagd dat vertrouwen in de overheid van groot belang is. Maar hij wijst er wel op dat zoiets in een democratische landen iets heel anders betekent dan in autoritaire staten – wat het Lancet-onderzoek kan vertekenen. „In China ligt het extreem hoog, meer dan 90 procent. In democratische samenlevingen mag je al bij zijn met de helft.”

En vertrouwen kan terugveren, zegt socioloog Godfried Engbersen, verbonden aan de EUR, die het onderzoek leidde. De titel De laag-vertrouwen-samenleving sloeg vooral op „het sentiment van het moment”. Internationaal scoort Nederland nog altijd hoog. Feit blijft: de daling van vertrouwen in de overheid is spectaculair.

Corona heeft volgens Engbersen gewerkt als een maatschappelijke „contrastvloeistof” die sociale kwesties scherp aan het licht heeft gebracht, zoals kansenongelijkheid. Dalend vertrouwen ziet hij vooral bij twee groepen: lage inkomens én hoog opgeleiden. „De eerste groep is het hardst geraakt door Covid en had toch al een geringer vertrouwen in de overheid. Hoger opgeleiden zijn kritischer geworden over het beleid.”

Hoe kan een overheid vertrouwen terugwinnen? Niet door erop te hameren. Engbersen: „Vertrouwen win je niet met vertrouwensbeleid. Het is het effect van maatregelen die mensen meer greep op hun leven geven en uitzicht bieden. Dat heb je niet zomaar voor elkaar.” Hij hoopt vooral op „herwaardering van opbouwwerk”, maatschappelijk werk dat in de jaren zeventig opkwam maar sindsdien is gesloopt. „Je ziet jeugdwerkers nu soms al goed werk doen. Abstracte overheidsinformatie dringt in die wijken niet door, je moet normale taal kunnen spreken.”

Rest een ander obstakel: polarisatie in de politiek zelf, met partijen die het ‘officiële verhaal’ verwerpen als een leugen. Zij zullen weinig waarde hechten aan het onderzoek van The Lancet. Dat is namelijk mede betaald door de stichting van Bill Gates.