Het is 3 april 2008. In Boekarest speelt een symfonieorkest Happy Birthday. De aanwezige regeringsleiders, in Roemenië voor een NAVO-top, zingen mee. De jarige job: Jaap de Hoop Scheffer, secretaris-generaal van het militaire bondgenootschap. „Het was grappig, maar het was zeker geen happy birthday”, vertelt hij nu, veertien jaar later. „De top was die avond al helemaal uit de hand aan het lopen. De Amerikanen wilden dit, de Duitsers dat en ik dacht: dit gaat hem niet worden.”
Door de oorlogsdreiging rond Oekraïne moet de CDA-prominent en oud-minister van Buitenlandse Zaken vaak terugdenken aan die dagen. In Boekarest waren de meningen sterk verdeeld over de vraag of ex-Sovjetrepublieken Oekraïne en Georgië het NAVO-lidmaatschap in het vooruitzicht moest worden gesteld. De toenmalige leiders van Duitsland en Frankrijk vonden dat onverstandig, president George Bush wilde wél dat er perspectief werd geboden. Dat gebeurde ook, zij het zonder concreet tijdspad. Een halfslachtig compromis dat met wat slechte wil prima te interpreteren was als een NAVO-claim op de Russische achtertuin.
Pragmatisch of principieel?
De Russische president Vladimir Poetin zou er nog vaak schande van spreken – en er ook naar handelen: oorlog met Georgië, annexatie van de Krim en nu 127.000 Russische soldaten aan de grens met Oekraïne. Was het Westen achteraf niet pragmatisch genoeg? Of had het zich juist principiëler moeten opstellen? De Hoop Scheffer, ooggetuige van deze sleutelperiode in de Europese geschiedenis, maakt na al die jaren de balans op.
U hebt Poetin een aantal keer ontmoet. Welke indruk maakte hij?
„Hij is consistent, in die zin dat hij zijn in 1989 verloren rijk terug wil. Poetin vindt onze samenleving verrot. Hij zei tegen mij: ‘U komt toch uit Nederland, hè? Jullie hebben toch het homohuwelijk?’ Hij is doodsbenauwd voor de oprukkende democratie en ik durf de stelling aan dat hij nog banger is voor de Europese Unie dan voor de NAVO. De Oekraïners mogen geen Polen worden, qua welvaart en vrijheid. Dat is zijn intrinsieke motivatie bij alles wat hij doet.”
Had de NAVO rustiger aan moeten doen in Oost-Europa?
„Als NAVO-baas heb ik veel van die landen lid zien worden. Als de vlaggen werden gehesen, stroomden de tranen. We dwingen niemand om lid te worden, het open-deur-principe is leidend. Vergeet ook niet dat het beeld van Rusland destijds veel positiever was.”
Wanneer veranderde dat?
„Toen Dmitry Rogozin, een hardliner die later ook vicepremier zou worden, in 2008 Russische NAVO-ambassadeur werd, kwam hij binnen met een enorme doos. Daar zat een gigantische Siberische bijl in, met een prachtig bewerkte steel. I’ve come to bury the hatchet, zei Rogozin. Hij bedoelde natuurlijk het tegenovergestelde.”
Waar is die bijl nu?
„Aan het einde van mijn termijn zei mijn echtgenote: neem die bijl alsjeblieft niet mee terug naar Den Haag. Hij ligt, vermoed ik, ergens in een stoffige ruimte in Brussel.”
Je hoort nu weer een oud idee voorbijkomen: Oekraïne is beter af met een neutrale status, als een soort bufferland.
„Ik ben daar absoluut niet aan toe. Tegelijkertijd weet iedereen – ook Poetin - dat Oekraïne in de voorzienbare en onvoorzienbare toekomst geen NAVO-lid wordt. Het is al een bufferland. Het is iets wat je NAVO-baas Jens Stoltenberg nooit zult horen zeggen, zijn functie staat dat niet toe, maar ik kan dat nu wel zeggen.”
Je kunt ook redeneren: zeg het wel, want daarmee kan een hoop menselijk lijden worden voorkomen.
„Laat de Oekraïners zelf hun lot bepalen.”
De Britten leveren wapens aan Oekraïne. Minister Wopke Hoekstra (Buitenlandse Zaken, CDA) zegt ook open te staan voor dit soort steun. Vindt u dat verstandig?
„Als er 127.000 man om je heen staan, is dat verstandig. En ik vind het goed dat Hoekstra die discussie ook in Nederland heeft geopend. Natuurlijk hebben we in Nederland normaal zeer restrictieve regels voor de wapenexport. Maar nood breekt wet.”
In de zomer ging Nederland onderuit tijdens de evacuatie van Kabul. Past zo’n grote broek inzake Oekraïne dan wel?
„Kabul maakte weer duidelijk dat de Amerikanen niet bezig zijn met ons, maar met ‘great power politics’, vooral ten aanzien van China. Daar zijn we natuurlijk niet echt aan gewend, maar je kan niet langer je kop in het zand steken.”
In Boekarest vond u NAVO-perspectief voor Oekraïne, hoe vaag geformuleerd ook, niet zo’n goed idee. Waarom lukte het niet de VS te overtuigen?
„Nou, het was een uitzonderlijk rommelig geheel. Tijdens een voorbereidend dinertje in Washington zeiden George Bush’ drie belangrijkste buitenlandadviseurs, Condoleezza Rice, Stephen Hadley en Bob Gates: we moeten dit niet doen, we moeten geen teksten afgeven die richting lidmaatschap gaan. Gates zei letterlijk tegen mij: ‘Jaap, you realise we’re not going to wage war with Russia over Ukraine.’ De volgende ochtend zag ik in het Oval Office Bush precies de andere kant op gaan. Ik kan het niet bewijzen, maar ik denk dat hij omgepraat is door Dick Cheney. En je weet hoe het Amerikaanse systeem werkt: als de commander-in-chief spreekt, zitten de anderen zwijgend op de sofa. Ik kan dan niet zeggen: tijdens dat diner zei je wat anders.”
Voor u is dit een sleutelmoment?
„Poetin heeft in Boekarest een haakje gevonden, of beter gezegd een haak, om zijn oorlogszucht aan op te hangen.”
Zonder Boekarest zou Rusland Georgië niet zijn binnengelopen?
„Elke andere tekst in Boekarest zou óók als casus belli zijn gebruikt door Poetin. Ook omdat er in Georgië geen gemakkelijke leider zat, Micheil Saakasjvili. Ik weet dat ik in de zomer van 2008 op vakantie was in de Peel. Ik had voor het eerst zo’n scrambled telefoon, waar ik heel trots op was. Saakasjvili wilde me spreken en op de hei – daar was de verbinding beter – hoorde ik hem schreeuwen: ze gaan me aanvallen! Ik weet nog goed wat ik zei: lok ze niet uit. Nou, dat heeft hij dus toch gedaan. Hij stuurde het leger naar de grensregio’s en Moskou reageerde meteen.”
In die tijd waren Duitsland en Nederland met Rusland bezig met Nordstream, de gaspijpleidingen door de Oostzee, waardoor Oekraïne zijn sleutelpositie als transitland verloor en extreem chantabel werd. Was dat niet óók een grote vergissing?
„Merkel zei altijd: Nordstream is een puur economisch project. Dat is het natuurlijk nooit geweest.”
Premier Jan Peter Balkenende, uw partijgenoot, zei destijds hetzelfde als Merkel. Heeft u wel eens tegen hem gezegd: doe het niet?
„Nee. Dat was ook niet mijn rol als secretaris-generaal van de NAVO. Nederland wilde de gasrotonde van Europa worden, maar de geopolitieke impact van Nordstream is enorm onderschat.”
In het nieuwe coalitieakkoord is meer aandacht voor diplomatie, defensie en de EU. Wat dacht u toen u het las?
„Veel te laat, maar goed! Ik zeg dit ook richting mijn eigen partij, die was afgegleden naar een positie die mij niet bevalt. Het CDA dient een Europese partij te zijn. Punt. Full stop.”
Waarom is dat voor u zo belangrijk?
„Ik kan me niet herinneren dat de bel voor Europa zo luid heeft geklonken als nu. De Britten zijn uit de EU. De VS kunnen wéér in een Trump-scenario terechtkomen. Voor Nederland is er wat mij betreft geen enkel alternatief voor de EU. Geen enkel.”