Westen en Rusland blijven met vele draadjes verbonden

De Amerikaanse president Joe Biden acht het waarschijnlijk dat de Russische president Vladimir Poetin het Westen in de Oekraïne-crisis vroeg of laat op de proef zal stellen. „Will he test the west? Yes.”

Poetin moet welhaast iets doen, meent Biden. Dat kán een invasie zijn, dat kán ook een kleine inval zijn. Vooralsnog deed Poetin geen van beide. In Kiev wordt ook rekening gehouden met een ander scenario: een giftige cocktail van cyberaanvallen, desinformatie en politieke obstructie, al dan niet in combinatie met een kleine militaire operatie.

Poetins politieke test van het Westen is natuurlijk al lang in volle gang. Met de combinatie van militaire intimidatie en extreme eisen over de politieke inrichting van Europa – geen uitbreiding van de NAVO, geen wapens in Oost-Europa – stelt Poetin de westerse saamhorigheid op de proef. En die test is voorlopig niet voorbij.

Rusland verschuift, zei NAVO-chef Jens Stoltenberg woensdag, nog steeds wapens en militairen in westelijke richting. Oekraïne is nu vrijwel omsingeld door het Russische leger. Maar terwijl Russische pantserwagens sporen trokken in de sneeuw, maakte de diplomatie overuren en boekte een pril succesje.

Nadat de VS en de NAVO woensdag schriftelijk belangrijke Russische eisen van de hand hadden gewezen, hield Moskou in een eerste reactie vrijdag toch de mogelijkheid om te blijven praten open. Poetin zei in een gesprek met de Franse president Macron dat de VS en de NAVO voorbij gingen aan belangrijke Russische zorgen en dat hij de reacties nog nauwgezet zou bestuderen alvorens te besluiten wat te doen, aldus het Kremlin.

Woensdag spraken, in Parijs, voor het eerst sinds lange tijd, onderhandelaars van Frankrijk, Duitsland, Oekraïne én Rusland ruim acht uur over het vastgelopen vredesproces in het zuidoosten van Oekraïne. Het waren slechts adviseurs en geen ministers, maar er was genoeg vertrouwen om een vervolgafspraak te maken, over twee weken in Berlijn.

VS zijn terug in Europa

Over de pandemie is wel gezegd dat ze als een contrastvloeistof werkte: de verhoudingen in de wereld werden genadeloos zichtbaar. De Oekraïne-crisis heeft een vergelijkbaar effect.

Na de val van Kabul in de zomer moet Europa nu voor een tweede keer in korte tijd onder ogen zien dat het zonder de VS bij militaire dreiging niet veel kan. Maar de crisis laat ook zien dat als de dreiging maar groot genoeg is en de Verenigde Staten de leiding nemen, het Westen tot saamhorigheid in staat is. Europa en de VS verkondigen al weken één boodschap: de soevereiniteit van Oekraïne is onaantastbaar, de NAVO laat zich niet vertellen wie lid kan worden, agressie wordt bestraft.

De VS zijn helemaal terug in Europa. Team-Biden houdt al weken voortdurend contact met Europese hoofdsteden. Dinsdag hield Biden via video zelf krijgsberaad met de leiders van de grote Europese landen en de EU.

Verschil in aanpak

Iedereen weet dat het Westen een gezelschap is met eigenzinnige leden. Achter de schermen wordt geruzied over de vraag welke sancties op welk moment van kracht zouden kunnen worden. En voor iedereen is het verschil in aanpak zichtbaar. De VS en het VK schuwen de confrontatie niet: ze steunen Kiev openlijk en zonder omhaal met wapens. Het VK leende Oekraïne donderdag 1,7 miljard pond om marineschepen te kopen, de VS brachten 8.500 man in verhoogde staat van paraatheid om eventueel naar Oost-Europa te sturen.

De regering van Oekraïne zei op zeker moment verschrikt dat een invasie niet morgen al wordt verwacht – vergeleken met de opgewonden toon in Washington is Kiev opvallend laconiek. Terwijl Biden er op blijft wijzen dat een aanval ophanden kan zijn, stelt de Oekraïense president Volodymyr Zelensky dat hij geen behoefte heeft aan paniek.

En dan is er Duitsland, geen land voor oude haviken. Wapenleveringen zijn voor de rood-groene regering geen optie. Berlijn stuurde vijfduizend helmen. SPD-kanselier Olaf Scholz draalde weken met een standpunt over de nieuwe gaspijpleiding Nord Stream 2 die Russisch gas naar Duitsland moet brengen, maar hij erkende toch dat het een politiek project is.

Duitsland heeft een gasprobleem. Bijna de helft van zijn verbruik wordt gedekt door Rusland. Italië heeft een vergelijkbaar probleem. Italiaanse ondernemers gingen op video-audiëntie bij Poetin, waar de president ze geruststelde: Gazprom blijft leveren. Nederland heeft een noodplan ontwikkeld voor het geval Poetin de kraan toch dichtdraait.

In een poging de gasverslaafde Europeanen binnenboord te houden zoeken de VS actief mee naar alternatieve leveranciers. Vrijdag verklaarden de EU en de VS dat ze samenwerken om de aanvoer van voldoende gas voor Europa veilig te stellen. Ook dat kan Europa dus niet alleen af.

De Oekraïne-crisis maakt ook nog eens heel helder dat Rusland en het Westen – antagonisten of niet – met talloze draden aan elkaar verbonden zijn. Idealisten geloofden lang dat wederzijdse afhankelijkheid de kans op conflict zou verminderen. EU-buitenlandchef Josep Borrell wees erop dat die verwevenheid ook kwetsbaar maakt. Als je met veel draadjes aan elkaar hangt, kunnen die draadjes ook tegen je gebruikt worden.

‘Oekraïne’ heeft de neiging alle aandacht op te zuigen. Noord-Korea blijft dit jaar raketten testen, maar niemand kijkt toe. China, het land waar Biden zich eigenlijk op wilde richten, bracht zichzelf weer onder de aandacht door te verklaren dat het in een Oekraïne-confrontatie aan de kant van Rusland staat. Of dat ook praktische steun voor Moskou met zich meebrengt, is niet duidelijk. Volgende week gaat Poetin naar Beijing voor de opening van de Olympische Winterspelen en een ontmoeting met de Chinese president Xi Jinping.

Het optreden van China als lobbyist voor Rusland onderstreept dat de Oekraïne-crisis óók een confrontatie is tussen het Westen en grootmachten die het niet nauw nemen met individuele vrijheid en universele rechten. China en Rusland verzetten zich tegen westerse dominantie en hebben niets met westerse ideeën. De Oekraïne-crisis is ook een ronde in die lange strijd.