‘Zolderkamercommunist’ Groot Wassink is een bestuurder geworden

Rutger Groot Wassink (47) staat achter een tafeltje in de Tolhuistuin in Amsterdam-Noord. Het is september 2021, bewoners zijn uitgenodigd mee te denken over het participatiebeleid van de gemeente. „We willen dit echt mét jullie doen”, zegt Groot Wassink.

De wethouder maakt een ontspannen indruk, maar in de loop van de avond wordt de sfeer minder gemoedelijk.

De aanwezige Amsterdammers, van wie velen al jaren meepraten in participatietrajecten, stadsgesprekken en op inspraakavonden, zijn gefrustreerd over de opstelling van het stadsbestuur. Ondanks al die mooie woorden over democratisering vinden ze de invloed van bewoners nihil. „Waarom mogen we meepraten, maar nooit meebeslissen?”, vraagt iemand. Een jonge spreker ergert zich aan het taalgebruik onder de aanwezigen. „Ik snap gewoon niet wat er gezegd wordt!”

Groot Wassink hoort het aan en probeert optimistisch te blijven. Soms toont hij deemoed. „Laten we eerlijk zijn, er zijn ook dingen niet goed gegaan. Daar loop ik niet voor weg.”

Dan neemt een vrouw het woord. Ze begint over een buurtkamer in Zuid die gesloten is – wat tot een rechtszaak leidde, gewonnen door de gemeente. „Het is een misdadig ambtenarenapparaat!”

Op dat moment ontploft Groot Wassink. „Dat laat ik niet over mijn ambtenaren zeggen”, zegt hij met stemverheffing. „U maakt excuses, of we gaan zo niet verder.” Als de bewoners uiteen gaan om in kleine groepjes verder te praten, is de sfeer ijzig. Groot Wassink komt aan het eind van de avond nog één keer terug. De bevindingen zullen „goed meegenomen worden”, zegt hij.

Sommige aanwezigen zijn dan al vertrokken.

Hét onderwerp: democratisering

Rutger Groot Wassink, leider van GroenLinks in Amsterdam, is er de afgelopen vier jaar regelmatig tegenaan gelopen: de kloof die gaapt tussen droom en daad, ideaal en weerbarstige realiteit. In het bijzonder rond het onderwerp waar hij bij de verkiezingen van vier jaar geleden het fanatiekst campagne op voerde: democratisering van de stad.

Een historische zege was het, in maart 2018: GroenLinks werd voor het eerst de grootste partij in Amsterdam. De strijdbare toon en gebalde vuist van lijsttrekker Groot Wassink deden rechtse partijen in Den Haag huiveren: de hoofdstad zou worden overgenomen door een radikalinski, zo vreesden zij. Toen Groot Wassink vervolgens aan de slag ging als aanvoerder van het meest progressieve college in decennia (GroenLinks, D66, PvdA, SP), werd in de Tweede Kamer een motie aangenomen om een deel van het Amsterdamse coalitieakkoord buiten werking te stellen. „Helemaal niks”, vond premier Rutte het nieuwe linkse stadsbestuur.

De ambities van Groot Wassink in 2018 waren dan ook niet gering. Volgens het bestuursakkoord ‘Een nieuwe lente en een nieuw geluid’ – citaat: de communistische dichter Herman Gorter – zou Amsterdam linkser, groener, eerlijker, gelijkwaardiger, transparanter en inclusiever worden. Als wethouder Sociale Zaken, Diversiteit en Democratisering ging hij „de verhoudingen tussen burgers, markt en overheid opnieuw definiëren”. Wat is er terechtgekomen van die beloftes?

Verrassend pragmatisch

Groot Wassink, zo zeggen politici en bewoners die hem de afgelopen jaren van nabij meemaakten, heeft zich ontpopt tot een verrassend pragmatische bestuurder. Hij slaagde erin de coalitie bijeen te houden en leerde ambtenaren voor zich te winnen – iets wat niet iedere bestuurder op de eigengereide Stopera lukt.

De in Den Haag zo gevreesde linkse ommezwaai in Amsterdam kwam er niet: zo ging Groot Wassink zelfs akkoord met de verkoop van de gemeentelijke afvalverbrander AEB aan een Chinese durfkapitalist. „Rutger staat natuurlijk een beetje bekend als een zolderkamercommunist”, zegt D66-fractievoorzitter Reinier van Dantzig, „maar ik ken hem eigenlijk als een pragmaticus die bereid is tot het compromis”.

De voorspelde krachtmeting met het rechtse kabinet bleef ook uit. Sterker nog, Groot Wassink bleek prima zaken te kunnen doen met Den Haag: na acht maanden sloot hij een deal met toenmalig staatssecretaris Mark Harbers (VVD, Asiel) over de permanente opvang van illegalen. Daarmee loste hij een belangrijke verkiezingsbelofte in – al bleken deze Landelijke Vreemdelingen Voorzieningen (LVV’s) in de praktijk een taai dossier.

Lees ook: In het linkse Amsterdam zijn ze niet welkom

Als wethouder Sociale Zaken zette Groot Wassink, gesteund door een ruime raadsmeerderheid, de lijn door van zijn voorganger Arjan Vliegenthart (SP): ruimhartige omgang met uitkeringen, lobby in Den Haag voor aanpassing van de Participatiewet („in een heleboel opzichten gewoon een onding”), waarin het recht op bijstand is geregeld.

Op een andere portefeuille, Diversiteit, realiseerde hij een aantal wensen van de gemeenteraad, zoals excuses voor het Amsterdamse slavernijverleden en een verplichte ‘privilegetraining’ voor ambtenaren op het stadhuis – te beginnen bij leidinggevenden. Jerry Afriyie, voorman van Kick Out Zwarte Piet, vroeg zich vier jaar geleden hardop af of Groot Wassink als witte man wel wethouder Diversiteit kon worden, maar noemt hem nu „een van de beste bestuurders die we hebben”. „Hij staat ergens voor, daar houd ik van. Hij is recht voor zijn raap, geen pleaser.”

Lees ook dit interview uit januari 2021: ‘Iedereen die zegt dat de bijstand een vetpot is, liegt’

Wel kreeg Groot Wassink onlangs harde kritiek op zijn omgang met een rapport over geweld tegen homo’s. Dit rapport, waarin naar voren komt dat de plegers vaak een niet-westerse achtergrond hebben, stuurde Groot Wassink vorig jaar middenin het reces naar de raad, terwijl hij zelf op vakantie was – en niet bereikbaar voor commentaar. Het leverde hem van rechtse partijen als JA21 en de VVD het verwijt op dat hij ongemakkelijke waarheden onder het tapijt probeerde te vegen. Groot Wassink weerspreekt dit.

Het past in de kritiek die hem de afgelopen jaren vanuit de rechtse oppositie ten deel is gevallen: Groot Wassink zou lak hebben aan het deel van de stadsbewoners dat níét links is. „Ik twijfel niet aan zijn gedrevenheid en passie voor de stad”, zegt vertrekkend VVD-fractieleider Marianne Poot. „Maar ik vind het lastig om te zeggen dat hij een wethouder is voor álle Amsterdammers.”

‘Onverschrokken en moedig’

Het was de portefeuille Democratisering die Groot Wassink de meeste hoofdpijn bezorgde. Niets minder dan een „democratische revolutie” wilde Groot Wassink in 2018 ontketenen. De relatie tussen burger en overheid moest radicaal anders: meer inspraak, meer referenda, meer initiatieven van onderop. De burgers zouden worden meegenomen in de grote veranderingen in de stad.

Maar zo groots als zijn vergezichten waren, zo pover is de opbrengst na vier jaar. Een paar verkiezingsbeloften maakte hij waar: het wordt makkelijker om een referendum af te dwingen, er is flink geëxperimenteerd met buurtbudgetten en rond de herontwikkeling van stadsgebieden werden inspraaktrajecten georganiseerd.

Ook trok Groot Wassink de buurten in om draagvlak te zoeken voor de opvang van ongedocumenteerden, de LVV’s. „Daar heeft hij echt zijn nek voor uitgestoken”, zegt Anne van Schaik, coördinator van ASKV/Steunpunt Vluchtelingen. „Die plekken moesten namelijk gerealiseerd worden en hij had helemaal niet hóéven praten op al die avondjes. Ik vond hem daar onverschrokken en moedig.”

Maar een democratische revolutie? Die bleef uit. Het stelsel van stadsdelen met ongekozen bestuurders, dat Groot Wassink als oppositieleider nog „een aangeschoten dier dat eigenlijk uit zijn lijden zou moeten worden verlost” noemde, veranderde hij niet fundamenteel. De komende verkiezingen mogen zestienjarigen stemmen voor de stadsdeelcommissies en via gelote stadspanels moet er iets meer macht richting de stadsdelen gaan. Alleen één van de grootste kritiekpunten, dat stadsdeelbestuurders worden voorgedragen door het college, pakte hij niet aan. Al wordt Weesp – per 1 januari bestuurlijk gefuseerd met Amsterdam – bij wijze van experiment wel een ‘stadsgebied’ met zelfgekozen bestuurders.

Lees ook dit interview uit mei 2019: ‘Ik zie nu hoe ingewikkeld het is. Dingen veranderen kost tijd’

In plaats van tevreden, participerende burgers zag je in Amsterdam de afgelopen jaren opvallend veel ongenoegen over gebrek aan inspraak. In twee belangrijke kwesties voor de stad – de komst van zeventien reusachtige windmolens binnen de gemeentegrenzen en een nieuw gebouw voor theater De Meervaart in de Sloterplas, ontstond zelfs het beeld van een regentesk stadsbestuur dat niet gediend was van mondige bewoners. De windmolencontroverse leidde tot landelijk leedvermaak, toen bleek dat zich onder tegenstanders op IJburg opvallend veel GroenLinks-stemmers bevonden.

„Bij de windmolens hebben veel mensen de ervaring dat ze niet gehoord zijn”, zegt vertrekkend SP-fractievoorzitter Erik Flentge. „Veel van de kritiek snijdt hout.” Dat de windmolens noch De Meervaart rechtstreeks onder Groot Wassink vallen maar onder zijn twee GroenLinks-collega’s in het college, is volgens Flentge een beperkt excuus: democratisering is nu eenmaal geen kwestie van portefeuilles. „Iedere wethouder kan zijn invloed laten gelden. Democratie komt bij elk onderwerp voorbij.”

'Gewapend in contact met bewoners'

Op sommige plekken in de stad verzuurde de relatie tussen gemeente en bewoners de afgelopen jaren snel. Bewoners klaagden dat inspraak betekende: je mening geven op avondjes, terwijl de uitkomst vooraf vaststond.

Zoals in Amsterdam-Noord. Eva Bollen en Sylvia Fennis, twee buurtbewoners, stelden samen met bewonersorganisaties een eigen ‘participatieprotocol’ op: ze hadden geen zin meer om te pas en te onpas door de gemeente om hun mening te worden gevraagd, terwijl volgens hen onduidelijk was wat er met die input gebeurde. Groot Wassink kwam daarna op bezoek. „Ik merkte aan hem dat hij van ons baalde”, zegt Sylvia Fennis, „omdat hij zelf ook bezig was met een participatiekader”.

Eva Bollen: „Zonder ons, en dat is nou precies het probleem.”

Later kwam het volledige college naar Noord om in gesprek te gaan over de leefbaarheid in de wijken, bijvoorbeeld in de Vogelbuurt. Sindsdien is er veel contact geweest met burgemeester Femke Halsema, die het dossier naar zich toe trok door een groot plan voor Noord aan te kondigen. Halsema kwam zelf daarna vaker langs.

Fennis: „Dat leverde een hele andere toon op. Je merkt dat Groot Wassink gewapend is geworden in contact met bewoners. Dat heeft Halsema niet.”

Femke Roosma, vertrekkend fractieleider GroenLinks, vindt niet dat Groot Wassink zijn democratiseringsagenda heeft onderschat. Er zijn „heel veel trajecten geslaagd”, zegt ze, maar op een aantal belangrijke onderwerpen is er „een beeld neergezet dat te weinig met bewoners is gepraat.” Had Groot Wassink zich meer moeten roeren, bijvoorbeeld rondom de windmolens? Nee, zegt Roosma. „Er is daar meer inspraak georganiseerd dan ooit. Maar een beeld verander je niet zomaar.”

Twee jaar coronacrisis

Zo is Rutger Groot Wassink meer de wethouder van de kleine stapjes gebleken dan de aanjager van een grote linkse ommezwaai. Hoe dat kan? Collega-politici zien een aantal oorzaken. Een daarvan is, hoe kan het ook anders, corona. Het linkse college zat er nog geen twee jaar toen de pandemie de stad overmeesterde – en besturen veranderde in crisismanagement. Ineens had Groot Wassink, die juist zijn banenplannen wilde gaan uitvoeren, zijn handen vol aan het onderhandelen over een herstelplan, de volstromende bijstand, en het verstrekken van TOZO-regelingen. En democratisering en bewonersparticipatie verlopen nu eenmaal een stuk minder lekker via Zoom dan in levenden lijve.

Een andere verklaring die wordt genoemd: de komst van Femke Halsema. Wat aanvankelijk een nieuwe triomf leek voor GroenLinks – grootste in de raad, en nu óók de burgemeester – maakte het leven voor wethouder Groot Wassink in de praktijk ook ingewikkelder. Als hoeder van de openbare orde bleek Halsema er soms andere ideeën op na te houden dan haar eigen partij, bijvoorbeeld over kraken, preventief fouilleren en het sluiten van prostitutieramen op de Wallen. Bovendien kreeg de GroenLinks-voorman er nu een zwaarwegende missie bij: het slagen van de eerste vrouwelijke burgemeester van Amsterdam. „De komst van Halsema”, zegt Erik Flentge (SP), „heeft de speelruimte voor Groot Wassink beperkt”.

Voortekenen niet gunstig

Krijgt Groot Wassink de kans op nog eens vier jaar GroenLinks-dominantie? De voortekenen zijn niet gunstig. Bij de Tweede Kamerverkiezingen van vorig jaar halveerde het aantal stemmen op GroenLinks in Amsterdam. Áls Groot Wassink er in slaagt om opnieuw de grootste te worden, zal dat vermoedelijk met minder zetels zijn dan nu.

Activist Jerry Afriyie ziet Groot Wassink op een dag wel naar de Haagse politiek vertrekken. „Hij blijft nu een beetje een underdog, in de gemeentepolitiek. Maar met steun en de juiste keuzes zou hij kunnen meedoen op het grote podium.” Partijgenoot Roosma denkt dat Groot Wassinks hart vooral in Amsterdam ligt. „Hij wil sowieso een tweede termijn als wethouder. Ik zie hem voorlopig niet naar Den Haag gaan.”

CORRECTIE 22 januari 2021: In een eerdere versie van dit artikel stond dat de Amsterdamse excuses voor het slavernijverleden en de verplichte ‘privilegetraining’ voor ambtenaren afkomstig waren uit het coalitieakkoord. Beide stappen gebeurden echter op verzoek van de gemeenteraad.