Het jaar van de virusvarianten, maar niemand weet waar ze ontstaan

Van Alfa tot Omikron: 2021 werd het jaar van de varianten van coronavirus SARS-CoV-2. Vlak voor de jaarwisseling van vorig jaar kreeg de Alfavariant voet aan de grond in Nederland. Het werd een variant genoemd omdat dit virus tientallen mutaties tegelijk had verzameld. Na Alfa zouden op verschillende plaatsen in de wereld nog zes zorgwekkende varianten geïdentificeerd worden, met Omikron als voorlopige hekkensluiter.

De Kiemsurveillance van het RIVM, waarmee de verspreiding van virusvarianten in Nederland steekproefsgewijs wordt gevolgd, laat zien dat drie varianten in Nederland in 2021 de toon hebben gezet. Alfa drukte bijna alle voorgaande virussen weg en zorgde er ook voor dat de venijniger Bèta- en Gammavarianten hier nauwelijks ruimte kregen. Maar toen in de zomer de Delta-variant zich aandiende, was het binnen zes weken bekeken voor Alfa. En in de laatste maand van 2021 moest Delta in nog hoger tempo het veld ruimen voor weer een nieuwe variant: Omikron.

Wat hebben virologen van die reeks aan varianten opgestoken? En is Omikron, met zijn snelle verspreiding maar milde ziekteverloop, de verlossende variant?

Omikron onderscheidt zich van eerdere varianten doordat het nóg beter aan bestaande immuniteit kan ontsnappen. Het afgelopen jaar was er ook een waarin wereldwijd honderden miljoenen mensen gevaccineerd werden tegen Covid-19, en waarin honderden miljoenen een infectie doormaakten. Het virus stuitte op steeds meer immuniteit. Daarop zijn virusvarianten ontstaan die steeds beter opgebouwde antistoffen wisten te ontwijken: Delta meer dan Alfa en Omikron meer dan Delta.

Viroloog Eric Snijder van het LUMC in Leiden is daar niet verbaasd over. „Dat is nu eenmaal wat virussen doen”, zegt Snijder. „Als er immuniteit wordt opgebouwd is het logisch dat er mutanten worden uitgeselecteerd die daaraan ontsnappen. Dat is niet uniek voor corona.”

Zonder vaccinaties zou dit rampzalig zijn afgelopen, zegt Snijder. Maar nu hebben we een basis opgebouwd in de bevolking die in ieder geval beschermt tegen de gevaarlijkste impact van het virus. „Vaccinaties, infecties, herinfecties en herinfecties na vaccinatie doen daar inmiddels allemaal in mee”, zegt Snijder. „Dat laten de cijfers nu ook zien: mensen met welke vorm van immuunrespons dan ook lopen minder risico dan mensen die nog blanco zijn.”

Omikron is goed en slecht nieuws

De komst van Omikron is goed en slecht nieuws tegelijk, zegt Snijder. „Dat deze variant plotseling vanuit het niets opdook heeft ons verrast. Daarvoor hadden we verwacht dat nieuwe varianten alleen nog maar uit de wereldwijd dominante Deltavariant zouden ontstaan.”

Maar Omikron bleek ontsprongen aan een diepere tak van de evolutionaire stamboom en bleek bovendien in staat zich nóg sneller te verspreiden. Delta had dus toch niet het hele veld voor zichzelf schoongeveegd. „Tja”, zegt Snijder, „als er zo makkelijk een milde variant uit kon ontspringen, zou dat natuurlijk ook met een gevaarlijker variant kunnen gebeuren. Het geeft aan dat we er eigenlijk nog niet heel veel van begrijpen.”

In theorie zouden ook twee bestaande varianten kunnen recombineren (versmelten) tot een nieuwe variant. Dat heeft zich voor zover men kan nagaan nog niet voorgedaan, maar het kan wel gebeuren als mensen een dubbele besmetting oplopen. Dat overkwam bijvoorbeeld een 90-jarige vrouw in België die in maart 2021 overleed aan corona. Zij bleek besmet met zowel de Alfavariant als de Bètavariant, die op dat moment beide in België circuleerden.

Iedere variant die zich beter kan verspreiden dan een voorgaande krijgt de overhand en wordt „besmettelijker” genoemd. „Besmettelijker is wel het toverwoord van dit jaar”, zegt Snijder, „maar het is een vage term. Het vat veel eigenschappen samen. Besmettelijker is een variant die meer virusdeeltjes produceert, of een die virusdeeltjes maakt die robuuster zijn en die langer infectieus blijven. Het kan er ook een zijn die beter bindt aan de receptor, of een die beter ontsnapt aan circulerende antistoffen.”

Hoe onverwachts virusvarianten met tientallen nieuwe mutaties ontstaan is nog nooit waargenomen. De drie scenario’s die virologen ervoor bedachten zijn stuk voor stuk realistisch, maar of ze kloppen, is niet te bewijzen. Eén variant zou kunnen ontstaan in chronische geïnfecteerde mensen. Naarmate het virus de kans krijgt om langdurig in iemands lichaam te sluimeren, kan het voortdurend mutaties blijven verzamelen. Ook kan het virus overspringen naar een andere diersoort en vervolgens weer teruggaan naar de mens, waarbij het de mutaties die het heeft ontwikkeld als aanpassing aan de nieuwe gastheer meeneemt. Ten slotte kan het gaan om een virus dat zich stilletjes ontwikkeld heeft in een afgelegen gebied met weinig surveillance door medici of wetenschappers, waarna het zich volgeladen met mutaties heeft verspreid naar een grote stad waar het plotseling veel mensen kon infecteren.

Wereldbevolking vaccineren

Afgaand op het aantal besmettingen in de wereld is het risico op het ontstaan van nieuwe varianten dit jaar alleen nog maar toegenomen. Op 31 december 2020 waren er mondiaal 84 miljoen bevestigde besmettingen; een jaar later zijn dat er 284 miljoen. Ruim twee derde van alle coronabesmettingen vonden dus plaats in het afgelopen jaar en de groei lijkt er nog lang niet uit.

De enige manier om dit in te dammen is om de hele wereldbevolking vaccineren, maar zo ver zijn we nog lang niet. Tedros Adhanom Ghebreyesus, directeur-generaal van de Wereldgezondheidsorganisatie, heeft er tot vervelens toe op gehamerd: de pandemie kan pas bedwongen worden als er overal ter wereld voldoende is gevaccineerd. En dat lukt nog niet goed, zei Tedros vlak voor Kerst nog maar eens. Slechts de helft van de WHO-lidstaten is erin geslaagd tenminste 40 procent van de bevolking te vaccineren tegen Covid-19. Zelfs van de gezondheidsmedewerkers in Afrika is driekwart nog niet ingeënt.

Snijder is het met Tedros eens: „Vaccinongelijkheid betekent een hoger risico. Wereldwijde immuniteit zal de kans op mutaties beperken.

„De virusload van deze planeet is enorm hoog geworden, juist omdat het virus in arme, dichtbevolkte gebieden nog steeds ongebreideld zijn gang kan gaan. Maar de bereidheid vaccins te verdelen valt tegen. Iedereen gaat toch zijn eigen land eerst bedienen. De discussie over de booster die beter in de derde wereld had kunnen worden gebruikt is grotendeels verstomd door de komst van Omikron.”

Lees ook: Verdachte virusvariant met opvallend veel mutaties