Het mysterie van alledaagsheid

In mijn huis slingert een champagnefles rond. Het is een super magnum nee een melchizedek, er gaat zeker dertig liter in. Soms kom ik hem tegen bij de voordeur, soms struikel ik erover bij de trap; ik ben hem ook wel eens in mijn bed tegengekomen. Soms denk ik dat het stomme ding er nog steeds zal zijn als ik geen deur, trap of bed meer nodig heb. Dat deze ballon mij overleeft. Ballonnen leven meestal niet lang, op een toch altijd onverwacht moment knallen ze uit elkaar. Leeggelopen worden ze snel weggegooid. Goud en glitters in de prullenbak.

Glazen flessen kunnen er langer over doen. Ik heb een plaatje van een spafles uit de zeventiende eeuw, een ongebruikelijk plat model, nu in het Kunstmuseum Den Haag, ik heb een flesje dat in de Romeinse tijd geblazen moet zijn, na Christus, dat wel, en nog steeds niet stuk is. Vroeger zat er waarschijnlijk iets in, zalf of olie, nu is zijn doel ongebroken te zijn. Een ballon van glas. Een foto van glas; hij is alleen nog om naar te kijken, zoals alles na verloop van tijd zijn functie verliest, juist als die in theorie behouden is. Gebroken flessen liggen niet in musea. 1

Teju Cole mocht niets verplaatsen voor een betere fotocompositie

De Nigeriaans-Amerikaanse schrijver Teju Cole heeft in zijn keuken een lepelhouder. Het is een voorwerp van wit aardewerk met een blauwe beschildering. Er staat een palmboompje op. Dat dit een lepelhouder is, moest het onderschrift mij vertellen. Ik had nog nooit van het voorwerp gehoord. „U plaatst de lepel op de houder waardoor deze niet op het aanrecht ligt. Dit houdt niet alleen uw aanrecht schoon, het voorkomt ook mogelijke beschadigingen, zoals krassen”, zegt niet Cole maar de site Cookinglife. Cole zegt: „Je zou een biografie kunnen schrijven door te vertellen welke voorwerpen je tijdens je leven het vaakst gebruikt hebt.” En ik moet meteen denken aan de matrassen die je soms bij het grofvuil treft en die nog somser de afdruk bevatten van het lichaam dat er jaren op gelegen heeft. Een heel vage foto.

Ja, tralala, waarom gaat het hier over flessen en ballonnen en lepelhouders en matrassen?

Omdat er een pandemie heerst.

Omdat er lockdowns zijn geweest en zijn; zware, lichte of na 17 uur. Omdat we daardoor zoveel thuis zijn, omringd met spullen die er altijd al waren, gekregen van tante Annie (die allang dood is want ook tantes heten geen Annie meer), gekocht bij de Ikea of de Bijenkorf, cd van jou cd van mij, geërfd van een overgrootmoeder uit Duitsland en toen stuk gevallen en toen vervangen door een exemplaar van de Blokker dat veel minder mooi is maar nog steeds een kaasstolp, toch wel handig en toch ook nog wel van die overgrootmoeder en Teju Cole schrijft: „In onze eenentwintigste-eeuwse levens, gewoon als onze voorwerpen zijn, verstoken van patina als ze zijn, massa-geproduceerd als ze zijn, zijn ze niet minder geladen met het mysterie van alledaagsheid dan de potten op Chardins stenen aanrecht.” 2

Teju Cole besloot, lockdowned in de aanloop naar de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2020, foto’s van zijn aanrecht te maken. Stillevens dus. Foto’s van lepels en lepelhouders (hij heeft minstens twee van deze bekakte dingen! – of zijn ze juist burgerlijk?), borden, glazen, schalen, messen, pannen, planken, citroenen, sinaasappels, een ui, een ei, een limoen, een taartvorm, een rasp, een stukje gasfornuis. Oneerbiedig gezegd: hij maakte van de nood een deugd. Oneerbiedig gezegd: wie het kleine niet eert…

Aandachtig kijken

Als biografie leveren deze foto’s niet zoveel op: het is alsof je van een gezicht alleen een oorlel, een halve bovenlip en een neusgat zou prijsgeven. Nooit een overzicht, nooit een totaal. Net als Chardin en veel van zijn voorgangers en opvolgers lijkt Cole dan ook op iets anders uit; op de verzoening met de wereld die het gevolg kan lijken van aandachtig kijken en vastleggen. 3 Dat kan ook op andere manieren. In mijn keuken hangt sinds de eerste lockdown naast de deur een wit plankje waarop ik of een huisgenoot elke dag een voorwerp kan leggen, weghalen of vervangen. Een bloem, een kastanje 4, een ei, een tand, een schroef, een veer, een coca-colaflesje, rijstkorrels, zout. 5 Aandachtig kijken, strelen met de ogen. Wel een altaar, maar geen offer aan iets hogers. Dit is het hogere. Zoals een fruitschaal ook een altaar kan zijn. Is. 6

Maar voor Cole zijn de foto’s uiteindelijk belangrijker dan de dingen. Afbeelding verslaat onderwerp. Hij onderwierp zich aan een strenge regel: hij mocht de voorwerpen niet verplaatsen om een betere compositie te vinden. Alleen zo, ongeposeerd, krijgen ze de status van een dagboek. Alleen zo, door het toelaten van toeval, is er zicht op iets wat voorbij het toeval gaat, voorbij de verveling die onder deze omstandigheden op de loer ligt. Hij moest fotograferen wat er was hoe het was, voorbij saai, maar ook voorbij interessant. Subliem?

Dat zegt hij niet.

Dat weet hij niet.

Ik weet het ook niet.

Wat ik wel weet is dat dit essay, Golden Apple of the Sun, dat bestaat uit foto’s van Teju Cole, foto’s van het werk van andere kunstenaars (van Chardin tot Patricia Kaersenhout), een tekst van Cole, en facsimile afgedrukte bladzijden uit een handgeschreven kookboek uit de achttiende eeuw, geschreven in Boston, niet ver van de keuken van Cole in Cambridge, waar hij aan de universiteit van Harvard hoogleraar Creative Writing is, als totaalpakket een van de beste kunstwerken is dat het virus ons tot nu toe heeft opgeleverd. De pest gaf ons de Decamarone, corona gaf mij Cole. Wat mij het meest bevalt in dit mengsel is de erkenning van de macht van ongelijksoortige feiten en hoe ze beïnvloeden wat wij zien. Cole citeert Walter Benjamin: „There is no document of civilization which is not at the same time a document of barbarism.” 7

Hij bewijst die uitspraak met Nederlandse stillevens uit de zeventiende eeuw waarop vaak bijna niets uit Nederland komt, van de citroenen tot de tapijten. Er staat ook een afbeelding in zijn boek van een stilleven van Jurriaen van Streeck, waarop niet alleen fruit en schalen staan, maar ook een mens. Een slaafgemaakte kon kennelijk in de zeventiende eeuw tot een stilleven behoren. In de essaybundel Black Paper, nog een boek van Cole dat onlangs is uitgekomen, geeft hij een voorbeeld waarbij de link tussen beschaving en barbarij meer verborgen is. Hij schrijft over Charles Catton II, een laat 18de-eeuwse landschapsschilder van wie het Rijksmuseum onder meer een ets van een krokodil bezit. Deze Catton rekende de mens Robert tot zijn bezittingen. Toen hij erachter kwam dat Robert een vrouw van een naburige boerderij had bezocht, sloeg Catton hem bijna dood. Robert stierf een paar jaar later. Zijn vriendin wist te ontsnappen. Ze noemde zich later Sojourner Truth en groeide uit tot een belangrijke antislavernij-activiste. Aan die krokodil is dat allemaal niet te zien. Wat verbergen eieren, rijstkorrels, kastanjes? Is daar tegen op te weten?

Ik prik mijn ballon zelf maar kapot. Lek melchizedek. In andere landen zijn kamers waar je tegen betaling de boel mag stuk slaan. 8