Kopjes en borden, ze moeten weer schoon

Een lastige vraag waar je zelden iemand over hoort: wat is het verschil tussen vaat en afwas? Het is moeilijk in het Nederlands twee woorden te vinden die precies hetzelfde betekenen, in ieder geval niet als je rekening houdt met de gevoelswaarde (vent of man) of sociale achtergrond (ijskast of koelkast). Zodra woorden te dicht bij elkaar in de buurt komen, ontwikkelen ze een net wat verschillende betekenis, dat is een gulden regel van de taal. To like betekent ‘leuk vinden’ in het Engels maar ‘liken’ is in het Nederlands toch echt wat anders dan leuk vinden.

Zijn vaat en afwas een uitzondering? Ze betekenen hetzelfde, je kunt niet zeggen dat het ene woord sjieker, hipper, informeler of ouderwetser is dan het andere, of dat een van de twee alleen in een bepaalde regio wordt gebruikt en de andere niet. Toen ik ernaar vroeg op sociale media, bleek vaat vooral door heel weinig mensen gebruikt te worden, al kwamen die mensen wel overal vandaan.

Als een woord weinig gebruikt wordt, gaan mensen ervan uit dat het een woord is voor ‘anderen’. Vlamingen noemen het ‘Nederlands’, Limburgers ‘Hollands’, Hollanders ‘Amsterdams’, Amsterdammers ‘burgerlijk’, en Amsterdamse burgers ‘Vlaams’.

Heel anders ligt dat met het keukenapparaat waar je de vuile soepkommen in kunt zetten. Ongeveer de helft van de mensen noemt dat ding afwasmachine, maar de andere helft vaatwasser. Die laatste term wordt veel gebruikt in de handel voor witgoed, waar men verwarring met de wasmachine wil voorkomen. Wanneer je in de winkel een vaatwasser koopt, noem je het thuis misschien niet meer zo makkelijk een afwasmachine en dat verklaart misschien waarom veel mensen de afwas in de vaatwasser zetten.

In andere samengestelde woorden is er meestal sprake van afwas en niet van vaat: je hebt wel een afwasploeg, maar geen vaatploeg, een afwasbeurt en geen vaatbeurt. De uitzonderingen daarop zijn de vaatkwast en het vaatdoekje, al wordt de laatste meestal niet gebruikt voor de vaat, maar voor het aanrecht.

Ik ontdekte ook dat verschillende mensen, onafhankelijk van elkaar, een verrassend verschil in betekenis tussen de twee woorden aanvoelden. De afwas, dat is wat je met de hand doet, en de vaat gaat in de automaat. Hoewel ik zelf een enthousiast gebruiker ben van afwas en zelfs van afwasmachine, kan ik dat verschil ook wel navoelen. Als men mij het pistool op de borst zet, zet ik de vaat in de vaatwasser en neem de borstel te hand voor de afwas. Het is ook te begrijpen: een vaatwasser is een apparaat en een afwasser een mens.

Misschien zijn we dus getuige van een ontwikkeling waarbij de twee woorden langzaam uit elkaar groeien. Dan zijn ze alsnog in overeenstemming met de gulden regel.