Het grootste oorlogsmonument van Europa op een brug bij Nijmegen herdenkt de geallieerde oversteek in 1944

Tegen zonsondergang rijdt het verkeer Nijmegen uit, over de brug De Oversteek. Beneden op de Waal glijdt een binnenvaarttanker met het opschrift Sunrise onder de westelijke stadsbrug door. Vandaag, woensdag 15 december, is het 77 jaar en 56 dagen geleden dat Amerikaanse troepen van de 82e Luchtlandingsdivisie hier onder vuur van Duitse artillerie in canvasbootjes de rivier overstaken. 48 militairen sneuvelden. Om 16:26 uur floept in Nijmegen de straatverlichting aan. Op de brug zelf gaat alleen het eerste paar lichtmasten aan. In gestaag tempo volgen in noordelijke richting een voor een de volgende 47 paren, een afstand van 988 meter. Het kunstwerk Lights Crossing maakt zo al meer dan acht jaar van de brug het grootste oorlogsmonument van Europa.

Terwijl de lichtmasten paarsgewijs aangaan, loopt luitenant-kolonel b.d. Tim Ruijling in trage mars over de brug. Geïnspireerd door het kunstwerk heeft de oud-militair, die onder meer in Egypte en Joegoslavië heeft gediend, ruim zeven jaar geleden het initiatief genomen voor wat de Sunset March is gaan heten: elke dag loopt een oorlogsveteraan bij zonsondergang mee met de aanspringende verlichting. Vandaag is de 2615de keer, vertelt Ruijling kort voordat hij zoals altijd in stilte begint te lopen. „Vorig jaar is de Sunset March op de Nederlandse lijst van Immaterieel Erfgoed gezet.”

Lees ook: In gesprek met de laatste ooggetuigen van de bevrijding van Nederland

Het gebeurt niet vaak dat kunst in de openbare ruimte ook nog een belangrijke maatschappelijke functie krijgt. En dan te bedenken dat de betrokken kunstenaars, Rudy Luijters en Onno Dirker, die als Atelier Veldwerk samenwerken, helemaal geen opdracht hadden om voor de brug een kunstwerk te maken. „We zijn gespecialiseerd in kunstopgaven in de openbare ruimte en het landschap”, vertelt Luijters enkele dagen eerder in een online gesprek. „De ontwerpers van de brug, het Belgische architectenbureau Ney/Poulissen Architects, hadden ons gevraagd te onderzoeken wat er moest gebeuren met een oorlogsmonument op de noordoever.” Dirker vult hem aan: „Dat lag pal naast waar de nieuwe brug was gepland.”

Namen van de gevallenen

In 1984 was op initiatief van een huisarts uit Lent een monument onthuld precies op de plek waar de Amerikanen in 1944 waren geland. Het kunstwerk van Marius van Beek bestond uit twee uit het gras oprijzende stenen met een ingegraveerde tekst; de twee stenen, afkomstig uit een Duitse groeve, vormden een poort met uitzicht op de Waal. Later werd een platliggende zwarte stenen plaat met de namen van de gevallenen toegevoegd.

De bewoners van Lent hechtten zeer aan het Waalmonument, ontdekten Luijters en Dirker. „Na overleg met alle betrokkenen, waaronder een lagere school die het monument had geadopteerd, stelden we vast dat het monument op z’n plek moest blijven.” Wel ruimden ze het omliggende terrein, waar in de loop der jaren onder meer vlaggenmasthouders, paaltjes en een prullenbak waren bijgeplaatst, grondig op. Verder plaatsten ze voor het monument een nieuwe, rechtopstaande namenlijst. Dirker: „We kozen voor hetzelfde gesteente, Anröchte Grünstein, uit dezelfde Duitse groeve als het monument.”

Terwijl ze hiermee bezig waren, konden ze het niet laten ook na te denken over hoe aanschouwelijk gemaakt kon worden dat ook de brug zelf een monument voor de oversteek was. Uiteindelijke leidde een eerste wilde gedachteflits – ‘wat te denken van 48 drempels op de weg over de brug?’ – tot het idee om de lichtmasten bij zonsondergang per paar een voor een te laten aangaan.

Hoewel het bestek al klaar was, bleken zowel de architecten als de gemeente Nijmegen zo enthousiast dat Lights Crossing alsnog mogelijk werd gemaakt. Suggesties om het spectaculairder te maken of elk paar de naam van een gevallene te geven, wezen de kunstenaars af, vertelt Luijters. „Het eerbewijs kon ons, wars van militair vertoon, niet subtiel genoeg zijn.”

Luchtmacht-baret

Met een kordaat armgebaar dwingt Ruijling, op zijn hoofd zijn grijze Luchtmacht-baret, een tegemoetkomende fietser opzij, omdat hij te dichtbij dreigt te passeren. Een andere fietser groet. Een wandelaar uit de richting Lent salueert en sluit aan.

Enkele maanden na de opening van de brug las Ruijling in De Gelderlander dat de lampen van Lights Crossing in een ‘trage pas’ aangingen. Dat klopte volgens hem niet. „Die pas, die we kennen van de ceremonie voor de MH-17, is veel te langzaam om de verlichting voor volledige donkerte aan te krijgen.” Om het te controleren ging hij tegen zonsondergang naar de brug en liep met de aanspringende verlichting mee. „Toen merkte ik dat het ging om een ‘trage mars’ van ongeveer vijf kilometer per uur. Later hoorde ik dat ze dat in België een ‘trage pas’ noemen.”

Hij was wel zo onder de indruk van het kunstwerk dat hij op een zaterdagmiddag vier andere veteranen voorstelde om elke dag bij zonsondergang de oversteek te maken. Een van hen wilde meteen die avond al gaan, maar Ruijling temperde het enthousiasme en stelde voor om eerst een organisatie en een website op te zetten. Op zondag 19 oktober 2014 vond de eerste Sunset March plaats.

Zeven jaar later is er een Team 31, met 31 veteranen uit binnen- en buitenland die verzekeren dat er elke dag van de maand een ‘Veteraan van de Dag’ is, draagt elke Veteraan van de Dag een speciaal Sunset March-jack, en hebben in 2019, het laatste jaar voor corona, naar schatting 20.000 mensen meegelopen. Ook zijn er vaste meelopers, zoals de Radboud Universiteit die op 11 april meeloopt, om te gedenken dat de universiteit in 1943 op die dag uit verzet tegen de Duitsers de deuren sloot.

Na het 48ste paar verlichtingsmasten stopt Ruijling. Via een stenen trap daalt hij af naar het monument op de Waaloever. Hij staat stil en salueert.

De kunstenaars hebben nog regelmatig contact met de veteranen, zegt Luijters. „We zijn blij dat op deze manier de brug, Lights Crossing en het Waalmonument één gezamenlijk monument vormen.” Pijnlijk voor alle betrokkenen is dat de verlichting soms hapert, ook vandaag. Daaraan wordt gewerkt, zegt het bedrijf dat de brug onderhoudt.

Correctie (27-12-2021): in een eerdere versie van dit artikel stond in het intro dat het om de Waalbrug gaat. Dat klopt niet, het kunstwerk bevindt zich op De Oversteek. Dit is aangepast.