Wat doen de miljardairs van nu terug voor de samenleving?

Het is een exclusief gezelschap. Toegangsprijs: 1 miljard euro. Ze hoeven zich van niemand meer iets aan te trekken. Een museum stichten? Kunst kopen? Huizen, boten, vliegtuigen? Alles kan.

Sommigen hebben een goededoelenstichting. Één heeft een denktank voor maatschappelijke vraagstukken.

De oudste is 88 jaar, Frits Goldschmeding, oprichter van uitzendconcern Randstad. De jongste is 37, Robert Vis, mede-oprichter van berichtendienst Messagebird.

Het jaar 2021 was voor hen een doldwaas profijtelijk jaar. Robert Vis werd miljardair. Evenals Adriaan Mol (1984) van betaalbedrijf Mollie, ook medeaandeelhouder in Messagebird van Vis. Zo verging het Ali Niknam (1981), oprichter van onlinebank Bunq. De aandelenpakketten in de snelgroeiende bedrijven die ze hadden opgericht, bleken een miljard euro of meer waard toen nieuwe financiers daarin investeerden. ‘Sid’ Sijbrandij werd miljardair toen zijn IT-bedrijf Gitlab dit najaar in New York naar de beurs ging.

Maandblad Quote telt in de jongste editie van de lijst met de 500 rijkste Nederlanders 45 miljardairs. Bijna een verdubbeling sinds 2011

Géén technologie? Kun je toch miljardair worden. Oprichter Remon Vos slaagde daarin met de beursgang van CTP. Dat bouwt en investeert in bedrijfshallen en distributiecentra. Tot nu toe vooral in Oost-Europa, maar hij breidt uit naar Amsterdam en Duitsland.

Maandblad Quote telt in de jongste editie van de lijst met de 500 rijkste Nederlanders 45 miljardairs. Bijna een verdubbeling sinds 2011. Soms is dat kapitaal uit erfenissen (Charlene de Carvalho-Heineken, Gérita en Inge Wessels), maar de meeste miljardairs zijn selfmade. Het in Amsterdam gevestigde betaalplatform Adyen staat in de Quote 500 met vijf miljardairs.

Lees ook:De onwerkelijke bubbel van de superrijken

De ultralage rente en de torenhoge koersen van snelgroeiende bedrijven hebben deze nieuwe lichting miljardairs ‘gemaakt’. Ze zijn een nieuwe klasse kapitale ‘bovenbazen’. Ze hebben hun bedrijven zelf gevormd. Zetten zij ook de politiek, de economie en de samenleving naar hun hand?

Ziener en bitcoin

In technologiemekka Silicon Valley heten ze founders. De ondernemers (meestal mannen) met een succesverhaal. Dat geeft status, het aura van ziener. Nummer 1: Tesla-oprichter Elon Musk (vermogen: 216 miljard euro), persoon van het jaar van zakenkrant Financial Times en weekblad Time die op Twitter tussen de bedrijven door bitcoin en zijn ruimtereizen aanprijst.

Voor de meeste founders in Silicon Valley en in Nederland geldt: hun kapitaal is papieren rijkdom, de aandelen van hun bedrijf. ‘Nestor’ Frits Goldschmeding, bezit bijvoorbeeld nog 32 procent van de aandelen Randstad (waarde: 3,4 miljard euro), dat hij in 1960 mede oprichtte en in 1990 naar de beurs bracht. Founders blijven ondernemers, die van alle aandeelhouders zelf het meest te verliezen en te winnen hebben.

Bestaat er zoiets als dé Nederlandse founder? Nee. Ze zijn maar in een paar opzichten een homogene groep: ze zijn man en ze hebben het zelf bereikt. Hun wieg stond vaak in een middenklassegezin. Ze houden van competitie. Autoracen. Wedstrijdzeilen. Pieter van der Does, mede-oprichter van Adyen, was een fanatieke klimmer. „Je leert er zo veel van als je op je eigen krachten bent aangewezen, vooral hoe je met je zwakheden tegenover de machtige natuur moet leren omgaan”, zei hij tegen NRC.

Ze willen graag de controle houden. Ze zijn huiverig voor investeerders ‘van buiten’. De oprichters van Adyen konden dankzij hun eigen kapitaal jaren pionieren voordat ze er externe geldschieters bij haalden. Ali Niknam van Bunq spendeerde bijna 100 miljoen euro van de winst van zijn andere bedrijven voordat hij dit jaar een Britse financier toeliet. Maar uiteindelijk gaan ze om: liever een kleine vent in een grote tent dan andersom.

De verschillen tussen founders zijn legio. Een aantal heeft een formele opleiding niet afgemaakt. Maar juist de economiestudie van Goldschmeding legde de basis voor Randstad. Hij schreef zijn doctoraalscriptie over uitzendwerk, dat toen in Nederland niet bestond.

De meesten begonnen jong als ondernemer. Sommigen hebben meerdere bedrijven opgericht. Adyen betekent in het Sranan, de taal die in Suriname wordt gesproken: opnieuw beginnen. Niknam (Bunq) heeft zelfs drie bedrijven opgezet. Zijn drijfveren komen overeen met die van andere founders in de technologiesector. „Ik kan er echt niet tegen als dingen niet kloppen. Dan ga ik denken: wat nou als we het zo doen? En dan ontstaat er iets”, zei hij vijf jaar geleden tegen NRC.

De een viert zijn nieuwe rijkdom met een kapitale villa in Noordwijk, zoals oprichter Jitse Groen van Just Eat Takeaway. De ander, Van der Does van Adyen, zegt: „Ik ben echt helemaal niet bezig met geld.”

Joop van den Ende, die aan de basis stond van tv-programmamaker Endemol, zei in zijn biografie: „Ik heb er altijd van gedroomd rijk te zijn. Omdat rijkdom onafhankelijkheid betekent.” Maar toen hij rijk was, merkte hij dat anderen hem anders bekeken. „Waardoor het een loden last is geworden jezelf te blijven.”

Rijkdom maakt ook kwetsbaar. Persoonlijke veiligheid is een prioriteit.

Rijk, rijker, rijkst

Het aandeel van de allerrijkste 1 procent Nederlanders in het totale vermogen groeit langzaam. In 2011 was het 25,6 procent, vorig jaar 26,3 procent, blijkt uit cijfers van statistiekbureau CBS. Kleine verschillen, grote bedragen. De vermogenstaart is enorm uitgedijd en de taartpunt van de superrijken is gegroeid. Ze zijn in tien jaar 161 miljard euro rijker geworden. Over de oorzaken van de grote vermogensongelijkheid in Nederland in vergelijking met andere geïndustrialiseerde landen zijn de meningen verdeeld. Misschien zijn de Nederlandse data gewoon beter. Misschien zorgt de hogere erfbelasting in andere landen voor grotere gelijkheid.

Maar wat is rijk? Of extreem rijk? En willen Nederlanders daar paal en perk aan stellen?

Een team onderzoekers van de Universiteit Utrecht heeft de opvattingen in Nederland daarover in 2018 in kaart gebracht. Wie een groot huis met zwembad heeft, twee luxe-auto’s en 500.000 euro spaargeld is ‘extreem rijk’ oordeelt bijna 67 procent van de ondervraagden. Zo veel luxe heeft een mens niet nodig, is het oordeel. Dat oordeel over ‘extreem rijk’ loopt op tot bijna 96 procent als het gezin vijf vakanties per jaar heeft en 70 miljoen euro vermogen.

Moet er een bovengrens aan individuele vermogens komen? 80 procent van de ondervraagden verwerpt zo’n limiet. De opvattingen veranderen echter als de vragen concreter worden. Is de hoogte van het vermogen van Jeff Bezos – toen 98 miljard, nu 195 miljard dollar (173 miljard euro) – onwenselijk? Ja, zegt de helft van de ondervraagden, nee, reageert een kwart. Moet er iets aan gebeuren? Wel als rijke mensen veel meer politieke invloed blijken te hebben dan anderen, zeggen Nederlanders.

Lees ook dit kerstessay van Maarten Schinkel: Kerst met Covid: de Grote Ongelijkmaker

Politieke miljardair

Waar je in het buitenland al langer miljardairs met politieke macht ziet, begint dat nu ook in Nederland merkbaar te worden. In 1970 observeerde de Amerikaanse publicist Garry Wills: miljonairs van de eerste generatie geven ons boeken en stichten charitatieve organisaties. Hun erfgenamen denken dat ze zichzelf moeten aanbieden. Ze willen gekozen politieke functies. Wills doelde op Republikein Nelson Rockefeller, telg van een oliefortuin, die gouverneur van de staat New York wilde worden.

Inmiddels zijn miljardairs een politiek gegeven. Trump. Berlusconi. Zover is Nederland niet. Nog niet? D66 en de Partij voor de Dieren kregen dit jaar wel 1 miljoen respectievelijk 350.000 euro van miljardair en IT-ondernemer Steven Schuurman. Het CDA kreeg 1,2 miljoen euro van schoolboekenmiljonair Hans van der Wind.

Deze voorbeelden en de vertrouwenserosie bij burgers (toeslagenaffaire, pandemieaanpak) dwingen ertoe de potentiële invloed van het grote geld onder ogen te zien. Meer en tijdiger openheid over giften zou vanzelfsprekend moeten zijn. Tip voor de Tweede Kamer: denk na over een limiet op politieke donaties.

De accumulatie van onvoorstelbaar grote vermogens roept de vraag op: wat doen de miljardairs terug voor de samenleving? Wat doen ze bijvoorbeeld voor sociaal-culturele doelen? En wat betekenen ze voor de economie?

Joop en Janine van den Ende hebben hun VandenEnde Foundation die de cultuursector subsidieert. Frits Goldschmeding heeft zijn Foundation die maatschappelijke vraagstukken onderzoekt, zoals trends op de arbeidsmarkt. Investeerder Hans Melchers (onder meer HAL Holding) bezit twee musea. Ook andere puissant rijke ex-ondernemers hebben de afgelopen jaren eigen musea gesticht. Zo heeft Joop van Caldenborgh (Caldic) zijn kunstcollectie ondergebracht in Voorlinden, en heeft supermarktondernemer Jan van den Broek een privémuseum op Landgoed Keukenhof.

Ze gaan verder dan het pure mecenaat, zoals het kabinet-Rutte II dat voor ogen had toen het cultuursubsidies slachtofferde om te bezuinigen. Ze geven geen geld of opdrachten, zoals een weldoener. Ze worden ondernemers in onderzoek en kunst. Amerikaanse miljardairs (Andrew Mellon, Henry Clay Frick) hadden al hun eigen musea, Nederlanders doen het nu ook. Datzelfde geldt voor goede doelen. Hét voorbeeld is de Bill & Melinda Gates Foundation van de medeoprichter van Microsoft.

Tussen de VS en Nederland zie je wel duidelijke verschillen. In de VS zijn de belastingtarieven de helft van die in Nederland, zoals Joop van den Ende steeds benadrukt als dit onderwerp ter sprake komt. In de VS blijft meer over om te doneren. Maar in dat land zie je daardoor ook dat private goede doelen zich in wezen publieke taken toeëigenen, zoals het uitroeien van malaria, een doel van de Gates Foundation. Weldoeners zijn welkom, maar wat als ze onmisbaar worden? Als de overheid in een afhankelijkheidsrelatie van superrijken komt, krijg je hetzelfde benauwde gevoel als bij hun sluipende politieke invloed. Het wekt argwaan en ongenoegen.

Het vliegwiel

Iets teruggeven aan de samenleving kan ook door investeren. Nederland heeft een rijke historie van succesvolle ondernemers die investeerden in nieuwe bedrijvigheid. Gerard Heineken investeerde in de 19de eeuw in de aanleg van het Noordzeekanaal. De industriëlen Fentener van Vlissingen en de gebroeders Dirk en Coen Stork staken een eeuw geleden geld in start-up Hoogovens. Vervult de nieuwe generatie miljardairs ook zo’n rol? Voor nieuwe TomToms, Adyens, ASML? Ondernemend kapitaal voor bijvoorbeeld groeibeluste technologiebedrijven is in Nederland een knelpunt.

Silicon Valley daarentegen is hét voorbeeld van zo’n ecosysteem dat zichzelf financiert. Founders en topkaders van bedrijven als Netscape, Google, Microsoft en Facebook hebben miljoenen-, soms miljardenvermogens vergaard die ze (deels) herinvesteren. Een halve eeuw geleden zetten Silicon Valley-ondernemers als Eugene Kleiner (Fairchild Semiconductors) en Tom Perkins (Hewlett-Packard) de toon en werden investeerders. Onder de successen van hun investeringsfonds Kleiner Perkins zitten Netscape, Amazon en Google. Latere miljardairs, zoals Bill Gates en Marc Andreessen, een van de oprichters van Netscape, namen die rol over. Zo werkt ondernemerssucces als vliegwiel.

Silicon Valley daarentegen is hét voorbeeld van zo’n ecosysteem dat zichzelf financiert

In Nederland maken de investeringen van founders, afgaand op de openbare informatie, een aarzelende indruk als je die afzet tegen de miljardenvermogens. Maar er zijn voorbeelden. Zo investeert Jitse Groen (Just Eat Takeaway) in kweekvleesbedrijf Mosa Meat. Adriaan Mol (Mollie, Messagebird) heeft verschillende investeringen gedaan, zoals in Otrium, een webwinkel met hoge kortingen op modemerken. Otrium kreeg onlangs een kapitaalinjectie van ruim 100 miljoen euro van andere investeerders. Een nieuw investeringsfonds van Keen Venture Partners kreeg geld van Jitse Groen en van oprichters van Adyen en Tomtom. De huidige generatie Fentener van Vlissingen heeft via haar investeringsmaatschappij NPM Capital voor 1,7 miljard euro investeringen in (middelgrote) Nederlandse bedrijven, zoals websupermarkt Picnic en zonnepanelenautomaker Lightyear. De Bill & Melinda Gates Foundation stak honderden miljoenen in Picnic.

Juist miljardairs kunnen een Nederlands ecosysteem à la Silicon Valley voeden met het ondernemend kapitaal waaraan zoveel behoefte is. Zij hoeven zich niet, zoals banken, verzekeraars en pensioenfondsen, te laten leiden door een kortetermijnhorizon.Miljardair Chris Oomen past in dat plaatje met zijn aankoop van persbureau ANP. Feitelijke en onafhankelijke nieuwsvoorziening moet naar zijn zeggen behouden blijven, zelfs tot na zijn dood. Zijn kinderen mogen het persbureau niet verkopen.

Op het eerste gezicht is dat een sympathieke gedachte. Miljardairs kunnen dingen doen die gewone stervelingen niet kunnen. Maar de investering over je graf heen is ook het oprichten van een monument voor jezelf. Dat geldt evenzo voor de musea en de Foundations die miljardairs stichten. De gewone man mag zich daar vergapen aan de glorie van de gulle gevers. Koningen, staatslieden of veldheren krijgen geen standbeelden meer. Miljardairs maken ze gewoon zelf. Zij zijn de meest exclusieve klasse waaraan niemand kan tippen.