Peter Pannekoek: ‘Van mij hoeft Rutte niet weer premier te worden. Maar als cabaretier zou ik het vervelend vinden als hij verdwijnt’

Maandag 20 december 2021

Over de telefoon

„Ik ben er redelijk kapot van”, zegt Peter Pannekoek. Zaterdag, twee dagen eerder, heeft het kabinet besloten tot een algehele lockdown. Ook theaters sluiten. De laatste strohalm, de matinee, wordt afgekapt. Een dampende, uitverkochte zaal zat er al niet in voor Pannekoeks eerste oudejaarsconference. Maar een matinee, zoals zijn sfeerrijke perspremière op 9 december in Carré, voor 500 man, was een acceptabele tweede keus.

„Vrijdag, na mijn matinee in Apeldoorn las ik het bericht over het OMT-advies. Toen zag ik de bui al hangen.” Hij had noodplannen klaarliggen, om onmiddellijk de oudejaars op te nemen, maar de snelheid waarmee de lockdown inging, overviel hem. „Dat was zaterdag niet meer te regelen.”

De oudejaars zou al ‘semi-live’ zijn. Geen uitzending van een voorstelling op 31 december, maar van tv-opnames enkele dagen eerder, in Carré. De meest logische optie is nu dat de opnames in een leeg Carré plaatsvinden. Maar het standpunt van BNNVARA is dat niet verklapt wordt waar en hoe de oudejaarsconference tijdens de lockdown wordt opgenomen, verklaart de cabaretier.

Ik ga goed op die paniek: Hé Peter, hoe ver ben jij?!

Een grap maken lukt wel. „Ik heb drie opties. Een: we nemen op in Qatar, en laten bij de opbouw arbeiders sterven, zodat de wereld ziet wat daar mis is. Twee: we doen het bij een uitvaart en dragen 2021 ten grave. Drie: we doen het op Schiphol, want daar mag alles.”

Weer serieus: „Ik kan alleen hopen dat de kijker begrip heeft voor de benarde omstandigheden waarin de oudejaarsconference gespeeld gaat worden.” Eerder zei hij dat Youp van ’t Hek vorig jaar „enorm de lul” was, omdat hij zijn oudejaars voor dertig man moest spelen. „Achteraf gezien was hij de geluksvogel.”

De 35-jarige Pannekoek maakte tot nu twee cabaretprogramma’s: Zacht van binnen (2016) en Later was alles beter (2018), in 2019 bekroond met de Neerlands Hoop. Bekend werd hij met optredens bij De Wereld Draait Door (2014-2016). Sinds 2017 is hij teamcaptain bij het satirische actualiteitenprogramma Dit was het nieuws. De afgelopen jaren maakte hij naam bij de ‘roasts’ (het afzeiken) van beroemdheden op Comedy Central. Dit jaar verzorgt hij de oudejaarsconference op NPO1, de meest relevante en best bekeken van de uitgedijde groep aan oudejaarsvoorstellingen. Vorig jaar waren er zes. Dit jaar doen collega’s Najib Amhali (SBS6), Dolf Jansen (online) en Javier Guzman (Comedy Central) er ook een. Guido Weijers (RTL4) leverde zijn opdracht in.

Het maken van een oudejaarsconference is een grote klus, vooral door de sterke traditie die er aan verbonden is: de druk is hoog. „De Italianen hebben opera, de Spanjaarden stierenvechten, wij hebben onze oudejaarsconferences”, schreef Peter Voskuil in zijn boek over de geschiedenis van het fenomeen. Hoe ontwikkel je zo’n voorstelling? Op drie momenten dit jaar vertelt Pannekoek hoe het hem verging.

27 mei 2021

Amsterdam, op het terras van café-restaurant De Plantage

Peter Pannekoek eet een tosti. De cabaretier, „idolaat van theater”, stelt als eerste een vraag: heeft de verslaggever nog theatertips? Op zijn telefoon spreekt hij er een in: „De eeuw van mijn moeder checken, bij Nationale Theater.” Nederland staat eind mei op het punt te heropenen na een lange lockdown. Wanneer precies is ongewis. Frustrerend, zegt Pannekoek, die optredens heeft gepland. Wat, wanneer, hoe verder?

Midden 2020 wist hij dat hij eind 2021 de oudejaars zou doen. Al deze zomer staan er try-outs gepland. Terwijl zijn voorgangers hem vertelden dat je de oudejaars pas in september kan schrijven: dan zie je wat belangrijk is. Pannekoek: „De mythe wil dat Herman Finkers hem al in mei afhad en alleen kleine actuele grapjes toevoegde. Dat houdt mij enorm bezig. Wat een lul is dat, denk ik dan. Dat hij hem al afhad. Ik weet niet hoe. Ik ga goed op die paniek: Hé Peter, hoe ver ben jij?!”

Hoe ver ben je?

„Ik wil over een week 70 minuten hebben waar ik tevreden over ben. Schrijven zonder deadline is lastig, maar als ik weet dat de optredens doorgaan, kan ik nachten doorhalen.”

Hoe was het om gevraagd te worden?

„De oudejaars is niet mijn heilige graal, merkte ik. In mijn programma’s probeer ik weg te blijven van de actualiteit. Dat vluchtige is extreem frustrerend. Heb je een goed stuk over een politicus, verdwijnt hij opeens van het toneel.”

Bij grappen over nieuws is er veel concurrentie.

„Iedereen op Twitter is er al overheen gegaan. En Even Tot Hier, Zondag met Lubach, enzovoort. Maar dat geeft een leuk soort spanning.

„Ja, ik voel ook angst. Alles is dualisme. Dat maakt het leven mooi. Mijn voornaamste zorg is of onderwerpen nog fris zijn in december. Nu heb ik een paar gedachtes, die ik nog nergens heb gelezen. Maar wat als in september een opiniestuk in NRC het al zegt en in december iedereen die mening heeft?”

Hoe pak je het aan?

„Met abonnementen op alle kranten. Boeken lezen. Leven. Zoals bij elke voorstelling begin ik met grappen schrijven. En ik denk in beelden. Mijn eerste idee is vaak een decor. De oudejaars gaat op tv in première, dus je moet vanuit tv denken. Daar is veel winst te boeken. Op tv verlies je veel van de theaterervaring. Dus mijn artistieke doel is: de magie van theater zo goed mogelijk op tv krijgen. Vandaar dat ik een imposant, tv-waardig decor zoek.

„Ik zag een Romeinse ruïne voor me, met lawaai van demonstranten. Want misschien wordt dit het jaar van de protesten. Capitool, koffie drinken op Museumplein.”

Rutte heb ik geanalyseerd. Hij plaatst altijd één iemand tussen hem en het probleem. Die persoon is zijn reddingsboei.

Wat zijn je ideeën tot nu toe?

„Het mooie van de oudejaars is: ook mensen die mij kut vinden gaan het even proberen. Omdat de oudejaars traditie is. Dus de eerste vijf minuten wil ik veel energie laten voelen. Ik denk aan een opening buiten beeld: een rant van vijf minuten. Dat kijkers denken: What the fuck is dit?”

Wat wil je zeggen in die tirade?

„Mijn tagline is: ‘Elk volk krijgt de media die het verdient, de artiesten die het verdient, de politici die het verdient.’ Met grappen over Lil’ Kleine, Bilal Wahib, Marco Borsato. En dan eindigen met: ‘Elk volk krijgt de oudejaarsconferencier die het verdient. Welkom bij Nieuw Bloed.’

„Dat is de werktitel. Heeft een leuk soort gogme.”

Als hij spreekt, doet Pannekoek dat met hetzelfde vuur, dezelfde intensiteit en dezelfde springerige beweeglijkheid als op het podium. Een paar maal schiet hij bijna over de tafel in zijn enthousiasme. Hij praat ook graag door in een door hem gekozen richting. Hij beseft het, blijkt als hij zich verontschuldigt: „Ik ga ontzettend lang lullen. Maar jij bent ook een soort testpubliek voor mij.” De test bestaat uit gedetailleerde plannen en inspiratiebronnen, voor decors, voor muziek. Hij laat filmpjes zien en gloeit van opwinding: „Ik zie het voor me.” Maar hij blust zijn gretigheid af met: „Dit is veels te cheesy en gaat het nooit redden, hoop ik.”

Wat is de hoofdgedachte van ‘Nieuw bloed’?

„De steekwoorden waar ik mee werk zijn: complotdenkers en cognitieve empathie. De onderliggende gedachte is dat we het moeilijk vinden om de wereld te zien door de ogen van anderen. We zijn op zoek naar houvast, omdat we elkaar niet kunnen vasthouden. Het gevoel er te worden ingeluisd is beter hanteerbaar dan het gevoel dat onheil en ongemak je overkomen.”

Is complotdenken niet een thema uit 2020?

„Grote thema’s overstijgen de reikwijdte van één jaar. Zwarte Piet kon ook familiediners verpesten, maar de huidige controverse is op iedereen van toepassing en snijdt dieper. Iedereen vindt het moeilijk om met afwijkende opvattingen over corona en vaccinaties om te gaan.

„Grappen maken over corona-ontkenners is makkelijk. Ik wil er hard op inbeuken, maar ook de empathische kant opgaan. Mensen voelen zich niet gehoord.”

Hij pitcht een redenering waarin hij het opneemt voor Bilal Wahib. „Er moet nog een grap bij. Klinkt het saai?” Dat is zijn obsessie: „Ik ben geschoeid op de leest van grapdichtheid. Ik houd ervan dat een voorstelling een rijk gevuld gerecht is: veel saus, veel vlees, veel sla, veel krieltjes.”

Veel politiek?

„Rutte heb ik geanalyseerd. Hij plaatst altijd één iemand tussen hem en het probleem. Die persoon is zijn reddingsboei. Zo kwam ik op de vraag: wat voor leider ben je als je altijd als enige levend terugkomt van het slagveld? Maar het is supermoeilijk om er een grap bij te verzinnen. En dat moet. Grappen zijn het mooiste glijmiddel. Door een grap onthouden mensen het echt.

„Wat ik merk is dat er een conflict ontstaat tussen mijn artistieke en morele wensen. Van mij hoeft Rutte niet weer premier te worden. Maar als cabaretier zou ik het vervelend vinden als hij verdwijnt, want dan verlies ik een stuk van vijf minuten.”

Bevat zo’n stuk over Rutte een moraal?

„Nou nee. Mijn motto is een omgekeerde Rutger Bregman: we deugen allemaal niet. En dat is oké. Accepteer dat. Je moet je als mens willen verbeteren, maar we zijn nu eenmaal feilbaar.” Als voorbeeld geeft hij de hebzucht van Sywert van Lienden. „Hoeveel mensen zouden die kans op zoveel geld hebben laten liggen? Misschien ben je niet zo erg als hij, maar je komt wel in de buurt.

„Een bevriende dokter vertelde me dat hij wel eens een uur voor een ingreep op YouTube kijkt hoe het moet. Echt. Ook doktoren zijn geen superhelden.”

Het is wel klassiek oudejaars: de macht de maat nemen.

„De denkbeelden van mensen ga ik niet veranderen. Liever probeer ik mensen milder te stemmen, over anderen en over zichzelf. Dat lijkt me haalbaarder.”

Een klein tikje wil je toch wel uitdelen?

„Absoluut. Maar grappen over politici hebben altijd dezelfde constructie. ‘Hij zei dit. Is dat niet stom?’ Hersendodend.”

Wat hoop je te bereiken met je oudejaars?

„Ik heb doelen die ik nooit ga halen. Het liefst kom ik je huiskamer in met: BAM, dit is een nieuw tijdperk. Wat Freek deed met De Openbaring. Dat mensen zeggen: ‘Zo anders! Zo nieuw! Zo goed!’ Dat zou tof zijn.”

Wat leren try-outs je?

„Na afloop noteer ik in mijn script hoe het ging: krulletje is goed, kruisje eruit, vraagteken is verbeteren. Het liefst werk ik tot in den treure aan hoe ik een verhaal of grap introduceer, hoe ik iets plaats. Ik hou van dat kutten op de millimeter. Daarom hou ik ook zo van spelen.”

Vorig jaar, met corona, ben ik op de Kleinkunstacademie lessen gaan volgen om mezelf te verbeteren. Ik vroeg of ik kon aansluiten bij de eerstejaars.

Heb je les? Acteerles?

„Vorig jaar, met corona, ben ik op de Kleinkunstacademie lessen gaan volgen om mezelf te verbeteren. Ik vroeg of ik kon aansluiten bij de eerstejaars.”

Wacht even. Professioneel cabaretier, toe aan zijn eerste oudejaars, begint studie kleinkunst?

„Ja. Yvette Feijen, de directeur, vond mijn verzoek charmant en lief. Leopold Witte, die tekstbehandeling geeft, had me een keer uitgenodigd om te komen kijken. Was fantastisch! Acht manieren om een zin te zeggen. Mind blowing. Ik dacht: wat een lul ben ik, zo moet ik ook naar mijn materiaal kijken.

„Ik praat op mijn gevoel, wat goed is, maar het kan beter. Ook bij acteren en stemgebruik kan ik winst boeken. Door corona ging niet alles door, maar ik heb onder begeleiding van Vanja Rukavina, acteur bij het Nationale Theater, met een andere jongen een eenakter van Molière ingestudeerd. Goddelijk. Opgevoerd voor drie docenten.”

Kreeg je een voldoende?

„Zo werkt het niet. Sommige keuzes vonden ze goed, andere niet.”

Geeft het vertrouwen?

„Sommige lessen zijn toepasbaar op het leven, niet op een voorstelling. Ik ben een solist. Nu merkte ik hoe moeilijk luisteren is, het acteren in stilte. Veel moeilijker dan praten.”

Pannekoek groet een bekende op het terras, alsof het een leraar van hem is.

Volg je les bij hem?

„Om de paar weken moet ik van mezelf iets nieuws proberen. Hij geeft Yoga Nidra, slaapyoga, tussen mediteren en slapen in. Ik val in slaap, eigenlijk schandalig, maar het is het allerlekkerste wat er is. Ik slaap slecht, behalve bij hem. Hij accepteert het, behalve als ik snurk.”

23 juni 2021

Oosterhout, Theater de Bussel: Try-out

Een zaal met vijf rijen gepaarde stoelen, en tafeltjes met plantjes. „Stijf uitverkocht voor 50 man”, zegt Pannekoek. Voor „de crème de la crème van Oosterhout” speelt hij zijn „halfjaarsconference”.

24 september

Hellevoetsluis, Theater Twee Hondjes: Try-out

Pannekoek maakt hetzelfde voorbehoud als in Oosterhout: de voorstelling is niet af. „Eigenlijk moet je denken: Wat knap dat hij al zoveel onthoudt. Wat een natuurtalent.” Op de site van het theater de volgende dag enthousiaste reacties. „Dit leek al af! Heel mooi, top verhaal, heel goed in elkaar met prachtige lijnen, bodems en boodschappen.”

10 oktober 2021

Amsterdam, in café-restaurant De Plantage

Af is de voorstelling niet. Pannekoek, dit keer met een broodje voor zijn neus: „Voor oktober ben ik een eind. Ik verheug me op het decor, dat over twee weken klaar is. Een mooi decor eist een hoger niveau van de voorstelling. Het legt zwaktes bloot. En het versterkt soms verhalen.” Het decor is groot, en dus prijzig. „Klinkt gek, maar door corona is hout heel duur. Dit wordt mijn minst winstgevende project ooit. Ik ben blij als ik quitte speel.”

Wat heb je ontdekt in de afgelopen maanden?

„Dat ik pas in december over politiek ga schrijven. Alles wat je schrijft is een week later achterhaald. De zesde formateur, misschien nieuwe verkiezingen. Zinloos.”

Het begin staat, met dat schip in het Suez-kanaal.

„Dat wil ik naar tv vertalen.” Hij beschrijft zijn ideeën. „Via BNNVARA heb ik contact met het innovatieteam dat bij het Eurovisie Songfestival de effecten verzorgde.” Het is deel van een nieuw concept om de kijker bij aanvang te overrompelen.” Hij lacht. „Dit kan pijnlijk worden. Als het niet lukt en ik gewoon achter een statig rood gordijn tevoorschijn kom.”

Hoe was de zomertournee?

„Fijn. Maar twee keer op een avond spelen was zwaarder dan ik dacht. Twee keer een zaal van 50 mensen aanzwengelen is loodzwaar. Ik was léég.”

Als een grap dood viel, zei je on the spot: die gaat eruit.

„Ik ben een pleaser. Stilte na een grap trek ik slecht. Dan is het een lekkere redding om te zeggen: Hé, ik hoor het zelf ook.”

Hoe is de voorstelling veranderd?

„Script-technisch is 65 procent hetzelfde. Maar vanavond ga ik het omgooien, paar stukken eruit, stukjes op andere plekken, andere verbanden leggen. Na een uur zit er nu een dip. Kijken of ik dat kan verhelpen door te husselen.

„Zo’n voorstelling is een levend organisme. Opeens krijg je overzicht, kun je callbacks aanbrengen. Daar verwijzen naar dit. Dit is verbonden met dat. Dat zijn de leuke uren achter de computer. Dan voel ik me Neo uit The Matrix, die opeens ontdekt hoe de wereld in elkaar zit.”

Wat is nu de grote lijn?

„Het gaat nog steeds over meer kijken naar het proces en minder naar het resultaat, over mensen die zijn afgedwaald en terug naar huis komen, en over hoe we die ontvangen. Mensen kunnen een misstap maken en verkeerd uitkomen, maar we vergeten soms hoe klein zoiets kan beginnen. Een overval kun je soms naar een eerste jointje terugleiden. Ik stuitte op een verhaal dat symbolisch is voor dit jaar. We zijn onszelf zonder het te weten een beetje kwijt geraakt.

„Het thema evolueert. De vraag die ik stel is: ben je onderdeel van het reddingsteam of degene die gered moet worden? Wie is de dokter, wie is de patiënt? Daarbij wil ik ook mezelf ter discussie stellen: wie zegt dat ik gelijk heb? Iedereen denkt aan de goede kant te staan. Bekijk het eens van de andere kant.” Hij lacht. „Maar ik heb weekbevliegingen hoor. Ik ben nog zoekende.”

Heb je twijfels over de voortgang?

„.Soms voelt het alsof ik één stap vooruit doe en twee achteruit. Als het ene stuk beter wordt, lijken andere stukken ook minder goed. De voorstelling zit cónstant in mijn hoofd. Elke avond weeg ik mijn woorden.

„Ik denk nooit: goh, wat ben ik toch een fijne, goeie cabaretier. Mijn instelling is: ik zie mijn gebreken en daardoor moet ik hard aan de bak. Om het te fixen. De gaten te verhullen.”

Wat zijn die gebreken?

„Ha! Dom om te zeggen. Nu ga jij erop letten. Ik heb wel talent: het minimum dat vereist is om op een podium te staan. Maar het gaat me niet natuurlijk af. Ik merk het als ik collega’s zie. De natuurlijke autoriteit van Patrick Laureij, de intelligentie van Tim Fransen of het acteertalent van Alex Ploeg en Daniel Arends: daar tip ik niet aan.”

In Hellevoet was je al meer aan het acteren dan in juni.

„Ja. Maar acteren komt later. Eerst moeten de woorden op hun plek staan. Moet ik voelen waar die lach zit. Pas dan krijg ik ruimte in mijn hoofd en durf ik los te laten. Dan ga ik nadenken over waar ik mijn handen laat.”

Is er al nieuws dat verouderd is?

„Paar dingen. Ik had een stuk over de overstroming in Limburg dat niet werkte.”

Was dat te oud? Of te pijnlijk?

„Pijn is juist goed. Daar ontstaat vaak humor, mijn humor. De moord op Peter R. de Vries is een moeilijk onderwerp. Wat ik daar over had, is er weer uit.”

Wel een gebeurtenis die 2021 tekent.

„Ja. Tegelijk gun ik mezelf de vrijheid het niet te noemen. Ik ga het niet plichtmatig afvinken. Het is gewoon niet zo funny.

„Ik heb wel een fout stuk over hem geschreven dat de oudejaars niet gaat halen. Peter was mijn grootste naamconcurrent op Google. Als je Peter intikt, is de aanvulling R de Vries. Daarna pas Pannekoek. De grap is dat ik zeg: Nu wordt die achterstand alleen maar erger, maar de komende jaren ga ik winst boeken.” Hij lacht. „Hier hou ik zelf erg van: héél zwarte humor.”

Woensdag 15 december 2021

Amsterdam, bij hem thuis

Zes uur. Pannekoek bestelt eten. Drie dagen eerder, zondag, speelde hij de perspremière in Carré.

Hoe ging het zondag?

„Goed. Al is het nooit fijn om voor pers te spelen. Ik ben overgeconcentreerd. Het zou lekker zijn om pas achteraf te horen dat er pers was. Maar dat kan niet, want ik hou graag controle.”

Is die spanning aan je te zien?

„Nee. Voor mijn technicus misschien. Ik had wel last van Max Verstappen. Ik speelde om drie uur en om half vier was de ontknoping van zijn race. Schermen lichtten op. En er gingen veel meer mensen dan normaal naar de wc.”

Hoe was het toen eind november de avondlockdown werd aangekondigd?

„Hectisch. We overwogen meteen op te nemen. Vanaf begin november schreef ik al elke week de voorstelling af. Opnameklaar. Uit voorzorg.”

Nu, na de persconferentie van een dag eerder voelt hij zich „relatief veilig.” „Al lees ik ook: Rutte sluit maatregelen om omikron niet uit. Ik blijf aan. Voor het geval er nog iets komt.”

Kun je je voorstellen dat we ons afvroegen of corona een onderwerp zou blijven?

„Ongelofelijk. Dat is sowieso een les: niet de situatie van dat moment als maatgevend beschouwen. Alsof het laatste nieuws het belangrijkste is. Bijna iedereen is alweer vergeten dat Limburg onder water stond. Behalve Limburg zelf.”

Welk van de thema’s die je had is de belangrijkste geworden?

„Hét thema van dit jaar is voor mij verdwalen en terugkeren. En daaraan vast zitten subthema’s over proces en resultaat, en cognitieve empathie. Het is veel, maar ik hou van overdaad. Dat is mijn stijl.

„Ik heb het zo aangepast dat het beter te volgen is. Proces en resultaat noemde ik één keer, nu komt het drie keer terug, zodat het een coherente stroom wordt. Het moesten echt lijntjes worden, niet alleen maar punten zijn.”

Rutte is zo goed als verdwenen.

„Kill your darlings. Het gaat nu over het monster dat we hebben gecreëerd: beeldvorming is belangrijker geworden dan beleid. Rutte is de koning van de beeldvorming. Ik val niet één man aan, maar het systeem waarin deze man rendeert. Hij is ons product.”

Het aandeel grappen over jezelf is almaar gegroeid.

„Ook mijn stijl. Als ik anderen hard aanpak, moet ik mezelf ook aanpakken.”

Hoeveel mensen hoop je dat er kijken?

„Ik heb gekeken hoeveel publiek mijn voorgangers trokken. Youp had 2,7 miljoen kijkers. Maar Youp is Youp, een natuurkracht op zich. Theo: 1,7 miljoen. Erik van Muiswinkel, 1,1 miljoen in 2010. Dat is de ondergrens. Dit worden de nu.nl-koppen, waar ik op word gepakt; ik haat het, maar vooruit: het moet meer dan 1,1 miljoen zijn en bij 1,7 miljoen kijkers ben ik blij.”

Wat doe je op 1 januari?

„Mijn paranoia is dat een of andere idioot het bandje verkeerd instart. Dus pas als de uitzending loopt heb ik rust. Ik nodig een paar van mijn liefste vrienden uit, kijk even naar de show van Najib, en dan gaat er ongelooflijk veel drank in. Op 1 januari ben ik hopelijk hartstikke brak.”

Lees ook: Interview over optreden bij DWDD (2014): ‘Ik lieg mezelf graag in een moeilijke positie’