De opmars van de Omikronvariant: vijf oorzaken

Waarom verspreidt Omikron zich zo snel? De nieuwe variant van het coronavirus gaat een forse golf besmettingen en ziekenhuisopnames veroorzaken. Die komt bovenop de eerdere golf van de Delta-variant die in Nederland nog maar net op zijn retour lijkt na nieuwe maatregelen als een mondkapjesplicht, thuiswerkadvies en een avondlockdown.

Het coronavirus heeft opnieuw vleugels gekregen, en hoe. Bij een steekproef die viroloog Menno de Jong van Amsterdam UMC deed onder positieve testen in Amsterdam bleek het aandeel van de Omikronvariant steil op te lopen. Op maandag 6 december was het aandeel Omikron 2,5 procent, tien dagen later al 25 procent. Dat wijst op een verdubbeling iedere twee dagen, dus waarschijnlijk is de nieuwe variant al dominant in de hoofdstad. De rest van Nederland zal naar verwachting snel volgen. In de landelijke steekproef, de Kiemsurveillance van het RIVM, is Omikron nog maar zeven keer gezien.

Nog veel is onbekend, maar de wetenschap formuleert al de eerste verklaringen voor de snelheid waarmee Omikron de wereld verovert. Het gaat om snippertjes informatie uit beperkte onderzoeken, vaak nog niet eens gepubliceerd of zelfs nog niet als preprint beschikbaar. Wat is er aan de hand?

1 De Omikronvariant ontsnapt aan eerder opgebouwde antistoffen

De Omikronvariant heeft ongewoon veel mutaties in het spike-eiwit, de uitsteekseltjes aan de buitenkant van het virus die een hoofdrol spelen bij de besmetting. Omikron telt meer dan dertig spike-veranderingen, de Alfavariant had er negen, de Deltavariant dertien. Veel van die mutaties waren al eerder in andere combinaties gezien en waren toen al in verband gebracht met een ontsnapping aan de afweer of een verhoogde besmettelijkheid. Omikron beschikt dus over meer van die troeven.

De Omikronvariant lijkt sterk verminderd gevoelig voor eerder door vaccinatie of infectie opgebouwde antistoffen. Dat is een aanwijzing dat het virus door bestaande immuniteit heen kan breken, ook al zijn mensen volledig gevaccineerd. Maar de geteste aantallen zijn nog klein en bovendien is de uitslag heel wisselend: bij de een reageert de afweer bijna dertig keer zwakker op Omikron, bij de ander lijkt er niets aan de hand. Een boosterprik lijkt de bescherming tegen symptomatische ziekte door SARS-Cov-2 weer grotendeels te herstellen. De eerste data daarover uit het Verenigd Koninkrijk laten zien dat de effectiviteit van vaccinatie door die derde prik weer stijgt naar 70 tot 75 procent.

Ander goed nieuws is dat er aanwijzingen zijn dat de T-cel-activiteit van geïmmuniseerde mensen zich niet veel van de verkleedkunsten van Omikron aantrekt. T-cellen, naast antistoffen een andere belangrijke tak van de afweer, ruimen geïnfecteerde cellen op en zijn daarmee belangrijk om ernstige ziekte te voorkomen.

2 De virusvariant overleeft langer in de lucht

Omikron kan mogelijk langer overleven in aerosolen, microscopische kleine uitgeademde vochtdruppeltjes die in de lucht blijven zweven. Dat blijkt uit een onderzoek waarover The New York Times begin deze maand schreef. De spike-eiwitten van de Omikronvariant zijn door een veranderde aminozuursamenstelling extra positief geladen waardoor ze zich in het druppeltje automatisch omhullen met een schildje van mucine-eiwitten. Dat zijn eiwitten uit het slijmvocht van de longen. Dat mucineschildje maakt het virus mogelijk minder gevoelig voor uitdroging. De Deltavariant bediende zich al van deze truc, toonden de onderzoekers aan met geavanceerde moleculaire rekenmodellen, maar de Omikronvariant is er nog beter in.

3 Omikron infecteert menselijke cellen veel makkelijker

Omikron infecteert menselijke cellen twee keer zo snel als de Deltavariant, blijkt uit celproeven die deze week werden gepubliceerd in een preprint (voorpublicatie). Vergeleken met het oorspronkelijke virus, SARS-CoV-2, is het infectievermogen zelf vier keer toegenomen.

Daarnaast lijkt Omikron bij voorkeur minder diep in de longen binnen te dringen. Onderzoekers in Hongkong rapporteerden deze week vroege resultaten van laboratoriumonderzoek waaruit bleek dat de Omikronvariant zich maar liefst zeventig keer zo snel vermenigvuldigt als de Deltavariant in menselijke cellen van de bronchiën, de luchtwegvertakkingen meteen onder de luchtpijp. In de diepere longcellen, die de longblaasjes vormen, vermenigvuldigt de Omikronvariant zich juist minder snel. Het lijkt erop dat Omikron zo mensen makkelijker kan besmetten, schrijven de onderzoekers. En, omdat de ontsteking niet zo diep in de longen zit, worden mensen mogelijk minder ziek.

4 De vijver waarin deze variant vist is veel groter

Bij Delta en andere varianten waren doorbraakinfecties relatief zeldzaam. Maar bij Omikron lijkt iedereen weer bevattelijk voor besmetting, waardoor het risico op massa-uitbraken (superspreading events) flink is toegenomen. Een krachtig superspreading event was er bijvoorbeeld eind november in Noorwegen toen iemand die vier dagen eerder uit Zuid-Afrika was teruggekeerd naar een Kerstborrel van het werk ging. Van de 117 feestgangers in een restaurant in Oslo raakten er zeker 81 besmet met de Omikronvariant. De meesten van hen waren gevaccineerd en vooraf had iedereen op verzoek van de werkgever nog een zelftest gedaan. Daarnaast testten nog 53 van 70 bezoekers van hetzelfde restaurant positief op Omikron. Uit het Noorse onderzoek bleek ook dat de gemiddelde incubatietijd van Omikron relatief kort was: al na drie dagen kregen mensen de eerste (milde) klachten.

Lees ook: Waar de Denen en Engelsen Omikron nauwkeurig in de gaten houden, lukt het in Nederland alleen in Amsterdam

5 Mensen verspreiden Omikron zonder dat ze het weten

Het lijkt erop dat Omikron, veel meer dan eerdere varianten, mensen kan infecteren zonder dat ze er veel van merken. Zulke stille infecties dragen ertoe bij dat de epidemie zich deels „onder de radar” kan verspreiden. Op grote schaal zelftesten doen kan dat indammen.

Hoe gaat het nu verder? Zeker is dat Omikron Nederland binnen enkele weken zal overrompelen en misschien voor de jaarwisseling al het gros van de coronabesmettingen zal veroorzaken, met hard oplopende besmettingscijfers. Het is vooral de snelheid waarmee het virus oprukt dat deskundigen zorgen baart. Zelfs als Omikron iets mildere ziekteverschijnselen veroorzaakt dan eerdere varianten, zal de zorg het wellicht niet aankunnen, door de toestroom van veel nieuwe patiënten in korte tijd. Dan zijn er alleen om die reden al strengere coronamaatregelen nodig.

En wat kun je zélf doen, thuis, om de kans op besmetting rond Kerst zo klein mogelijk te houden? Tegen die tijd hebben de meeste ouderen de kans gehad een boosterprik te halen – maar dat is nog lang niet iedereen. Bovendien duurt het nog tot twee weken voor de booster optimaal effect heeft. Het worden feestdagen met weinig mensen en veel zelftesten.

Lees ook Enkel grenzen sluiten werkt niet tegen Omikron