Twijfels over D66, ‘bad cop’ Remkes en de muffins bleven liggen; zo kwam Rutte IV tot stand

Er waren momenten, de afgelopen tweeënhalve maand, dat de onderhandelaars van VVD, D66, CDA en ChristenUnie heel zeker wisten dat er niets anders op zat: het móést lukken, Rutte IV. Dinsdagavond 2 november, zeven uur, net na het avondeten. In de binnentuin van het gebouw waar de formatie zich afspeelde, het Logement op het Plein, hoorde je geschreeuw, en het geknal van vuurwerk waarmee demonstranten de politie aanvielen – in de straat van het ministerie van Justitie, driehonderdvijftig meter verderop. Daar hielden Mark Rutte en Hugo de Jonge hun zoveelste persconferentie over corona.

In zo’n crisis, met zoveel onrust en polarisatie, kon je het land niet ook nog eens nieuwe verkiezingen aandoen. En wat loste je ermee op? Als zíj er met z’n vieren niet uitkwamen, wie dan nog wel?

Vijf weken eerder had D66-leider Sigrid Kaag in het Logement tegen informateur Johan Remkes gezegd dat ze het toch wilde proberen met de ChristenUnie erbij in plaats van GroenLinks en de PvdA. Tot verbijstering van GroenLinks-leider Jesse Klaver en Lilianne Ploumen van de PvdA die ook aan tafel zaten. De ochtend ervoor hadden ze nog met Kaag en haar mede-onderhandelaar Rob Jetten afgesproken dat ze maar met zijn zessen moesten gaan onderhandelen: VVD, D66, CDA, GroenLinks, PvdA én ChristenUnie. Ze waren er speciaal voor bij elkaar gekomen in de fractiekamer van D66, op uitnodiging van D66. VVD en CDA hadden maandenlang gesprekken tegengehouden met GroenLinks en de PvdA als ‘links blok’, nu was het tijd voor een ánder plan. Want gewoon verder regeren met de partijen van Rutte III, en dus weer met de ChristenUnie, daar moest Sigrid Kaag niet aan denken, zei ze. „Ik heb nog liever nieuwe verkiezingen.”

En nu werden Klaver en Ploumen toch aan de kant gezet? In het Logement, toen Kaag die boodschap overbracht aan Remkes, had Ploumen haar nog geappt: joh, Sigrid, zullen we nog even bij elkaar gaan zitten? Ze kreeg geen reactie.

VVD en CDA waren verrast en blij, dit wilden ze al heel lang. Bij de ChristenUnie overheerste, zoals vaker, een gevoel van zwaarte: ze hadden de regeringsverantwoordelijkheid ook wel een tijdje níét willen dragen. En bij alle drie was er twijfel: wilde D66 dit nu wél echt?

De linkse partijen twijfelden helemaal niet. Daar hoorden ze niets meer van Kaag.

Elke dag waren er muffins bij de lunch, al was er niemand die ze at

Op woensdagavond 6 oktober wandelden ChristenUnie-leider Gert-Jan Segers en zijn mede-onderhandelaar Carola Schouten samen met Kaag en Jetten naar het Logement. De vier ‘oude’ partijen van Rutte III kwamen voor het eerst bij elkaar om te gaan praten over Rutte IV. Segers en Schouten hadden eerst nog koffie gedronken met Kaag en Jetten, op het partijbureau van D66. Dat was een idee geweest van de ChristenUnie. Er was de maanden ervoor veel gebeurd. Kaag had de ChristenUnie vergeleken met een roestige auto, Segers zelf leek ook weinig zin te hebben in nóg een keer samenwerken met de ideologische tegenpool van de ChristenUnie. Maar bij de koffie keken ze vooruit: wat zou hun allemaal te wachten staan?

Ze beslisten dat ze met zijn vieren naar het Logement gingen lopen, vier deuren verderop.

Daar stond een buffet klaar voor het avondeten, en er lagen cadeautjes. Het was de verjaardag van Carola Schouten, ze werd 44, ze kreeg bloemen en een boek. Mark Rutte, viel de anderen op, zag er die avond moe uit. De weken erna zagen ze hem ook wel eens met zijn ogen dicht zitten, als hij net terug was van een reis als demissionair premier. Dan leek hij te zijn weggedommeld.

Wijn, water en cola

Als de onderhandelingen ’s avonds doorgingen, was er avondeten – altijd als buffet. Italiaans, Libanees, Indonesisch, ook een keer ‘Hollandse pot’. Ze dronken er wijn bij of water, en Segers cola.

De lunch was wel elke dag precies hetzelfde: er waren wraps met zalm, krentenbollen, broodjes met kaas en vleeswaren, bakjes met yoghurt en fruit. En elke dag waren er muffins. Al was er niemand die ze at.

Afgelopen week, het coalitie-akkoord was klaar, stuurden de mede-onderhandelaars van de vier partijen – CDA’er Pieter Heerma, Sophie Hermans van de VVD, Jetten en Schouten – elkaar foto’s in hun groepsapp ‘secondantenpraats’: van hun lunch in het Tweede Kamerrestaurant. Ze misten de broodjes nu al!

Voor dat coalitie-akkoord deden zij met z’n vieren het meeste werk. Rutte was er vaak niet bij, CDA-leider Wopke Hoekstra liet ook geregeld weten dat hij het te druk had als minister van Financiën en dan kwam Kaag ook niet. Schouten en Segers wisselden elkaar soms af als tweede onderhandelaar, als Schouten op het ministerie van Landbouw moest zijn.

In een van de eerste bijeenkomsten, met de partijleiders erbij, ging het over het voorwoord van het coalitie-akkoord. Wie zou dat schrijven? Ze keken elkaar aan, iemand zei: „Moet jíj dat niet doen, Mark? Jij gaat de boel straks leiden.”

Rutte was meteen aantekeningen gaan maken. Aan het eind van de avond had hij allerlei steekwoorden op papier. De weken erna vroegen de anderen soms aan Sophie Hermans hoe ver hij was, ze gingen ervan uit dat zíj het van hem had overgenomen. Hij was al best ver, zei Hermans dan en lachte, maar het was véél werk.

Good cop, bad cop

De twee informateurs, VVD’er Johan Remkes en D66’er Wouter Koolmees, hadden een duidelijke rolverdeling afgesproken. Als het over Binnenlandse Zaken ging, over provincies of gemeentes, of over wonen, dan leidde Remkes het gesprek. Hij wist er veel van, als oud-staatssecretaris van VROM, oud-minister van Binnenlandse Zaken en oud-Commissaris van de Koning. Bij onderwerpen die raakten aan de arbeidsmarkt, uitkeringen of integratie, was het Koolmees die voorzat – hij was in Rutte III minister van Sociale Zaken. En als ze het nodig vonden speelde Remkes de bad cop. Dan kregen de onderhandelaars ervan langs: waren ze van plan om nog héél lang door te praten zonder een beslissing te nemen? Het land, zei hij streng, had récht op een regering.

Soms viel het stil na zo’n uitval. Dan zei Koolmees vriendelijk: zullen we nu maar weer aan de slag gaan?

De tweede onderhandelaars waren de gesprekken in oktober begonnen met de ideeën uit hun verkiezingsprogramma’s, om na te gaan waar ze het al over eens waren. Ze maakten rondjes langs de belangrijkste thema’s: klimaat, medische ethiek en zorg, onderwijs, migratie. Een van Remkes’ ongeduldige buien ging dáárover: na een paar weken hadden ze het over alles gehad, maar er was nog niets afgesproken. De partijleiders zelf hadden ook nog bijna niet meegedaan. „We moeten wél een keer gaan beginnen,” mopperde Remkes.

Lees ook: Bezuinigt het nieuwe kabinet 5 miljard op de zorg? Dat is te kort door de bocht

Eind oktober werd er drie dagen onderhandeld op De Zwaluwenberg in Hilversum, een landgoed van Defensie. De eerste dag, woensdag 27 oktober, was in het nieuws dat het CDA voor de verkiezingen een geheime smeercampagne had willen voeren om Rutte te beschadigen. Aan tafel ging het er niet over. Totdat Rutte aan het begin van de middag opeens hard begon te lachen om iets wat hij zag op zijn telefoon. De anderen wilden weten wat er was, hij las een tweet voor van cabaretier Diederik Smit: ‘Binnen het CDA waren plannen voor een campagne die alleen maar zou draaien om de persoon Rutte en niet om de inhoud. Uiteindelijk is het plan overgenomen door de VVD.’

Op de laatste dag van het uitje in Hilversum kwamen de partijgenoten langs die aan de zogenoemde ‘zijtafels’ onderhandelden: Tweede Kamerleden, medewerkers van de Tweede Kamerfractie en ook wel leden van het kabinet. Er waren er toen al vier aan het werk – over wonen, stikstof, financiën, klimaat. In Hilversum kregen ze nieuwe opdrachten mee. Ook aan de ‘hoofdtafel’ waren ze begonnen met het zoeken naar compromissen.

Limburg was te duur

Begin november onderhandelden ze twee dagen in Groningen, daar praatten ze ook met mensen die leden onder de gasbevingen, en de bedoeling was dat ze naar Limburg zouden gaan – om ook de mensen te steunen die last hadden gehad van de overstromingen. Maar het hotel dat ze daar op het oog hadden, Château St. Gerlach in Valkenburg, vroeg meer dan 33.000 euro voor twee overnachtingen. De onderhandelaars die aan tafel miljardenfondsen aan het bedenken waren, vonden dat ze voor zichzelf zuinig moesten zijn: het reisje naar Limburg ging niet door. Ze gingen wel nóg een keer naar Hilversum.

In de formatie van 2017, met dezelfde partijen, was ook een keer onderhandeld op De Zwaluwenberg. Toen was er veel gedronken, veel gepraat en veel gelachen. Deze keer was het anders: de stemming was goed, maar niet uitbundig, en vooral ook zakelijk. Zoals de omgang in het Logement bijna ook steeds was.

Er waren in de tweeënhalve maand dat ze bij elkaar zaten moeilijke momenten – over medische ethiek, migratie, de CO₂-doelen, kerncentrales, rekeningrijden, en ook over geld – maar geen grote uitbarstingen zoals in 2017, toen er ook wel eens onderhandelaars kwaad opstapten. Waarna ze elkaar toch weer in de armen sloten. Dat het nu anders was, leek vooral te komen door de andere persoonlijkheden aan tafel: Kaag gedraagt zich afstandelijk en rustig, haar voorganger bij D66 Alexander Pechtold kon emotioneel doen en grote woorden gebruiken. CDA’er Sybrand Buma stond bekend om zijn grappen, Wopke Hoekstra niet.

In 2017 was medische ethiek een van de moeilijkste onderwerpen. Nu weer. Vier jaar geleden had de ChristenUnie nog kunnen tegenhouden dat onder Rutte III gestemd zou worden over de voltooidlevenwet die D66 graag wil – voor ouderen die niet ziek zijn, maar wel graag willen dat er een eind komt aan hun leven. Bij de ChristenUnie wisten ze dat dat niet nóg een keer zou lukken, Segers maakte de anderen aan tafel wel meteen duidelijk: als die wet wordt aangenomen en moet worden uitgevoerd, doet de ChristenUnie daar niet aan mee. Dan zou het kabinet, als het niet anders kon, vallen.

Lees ook het opiniestuk van Bas Heijne: Met geld koopt Rutte IV geen geloofwaardigheid, laat staan vertrouwen

De afspraak dat er in de tijd van Rutte III niet over de voltooidlevenwet gestemd zou worden, stond niet in het coalitie-akkoord, het was een mondelinge deal. Dat deden ze deze keer anders met precies zo’n soort afspraak – over embryo-onderzoek. Die staat in de tekst: VVD en D66 mogen met initiatieven komen waardoor er speciaal voor onderzoek embryo’s mogen worden gekweekt, maar daar wordt deze kabinetsperiode niet over gestemd.

Prettige seks

In de tekst over abortus staat dat er ‘seksuele voorlichting’ komt over ‘veilige seks met wederzijdse instemming’. Aan de onderhandelingstafel zette D66 daar in de concepttekst steeds ‘veilige en prettige seks’ bij. De eerste keer dat de anderen dat ontdekten, werd er gelachen. Rutte had het niet meteen door. Iemand vroeg hem: „Hoe ga jij straks het kabinetsbeleid inzake prettige seks uitleggen, Mark?”

„Hûh?”, zei Rutte. „Wat moet ik dáár nu mee?”

Het kwam niet in het coalitie-akkoord.

Half november kwam de Volkskrant met nieuws: een lezer had in de trein een document gevonden uit de formatie. Het was geschreven door VVD en CDA, er stond een lange rij plannen in – en óók, tot woede van vooral rechtse VVD’ers, dat er meer migranten naar Nederland mochten komen. Aan de onderhandelingstafel had Segers al een paar weken eerder verteld dat híj het stuk was kwijtgeraakt, hij hoopte dat een schoonmaker het in een papierbak had gegooid. Bij de deur van het Logement deden de andere onderhandelaars luchtig over het nieuws. Rutte noemde het „ontzettend lullig”. „Maar het kan gebeuren.”

Binnenskamers maakte hij wél een groot punt van de reactie onder VVD’ers. De druk van zijn achterban was enorm, de anderen móésten begrijpen dat hij strenge plannen nodig had over migratie. Het was een tactiek die de anderen herkenden. Kaag zei een paar keer dat deze combinatie van partijen écht niet haar droomcoalitie was geweest, dat wisten ze. Ze wilde er wel wat voor terug dat D66 het nu toch probeerde. Hoekstra noemde de peilingen, het CDA stond er extreem slecht voor. De anderen moesten snappen dat hij echt wat moest binnenhalen. En de ChristenUnie? Die had nooit staan springen om mee te doen. Dat wisten de anderen toch ook?

Een oefenpodium

Bijna tot het eind toe hadden de partijen het idee dat het nog steeds mis kon gaan. En ook weer niet. Nieuwe verkiezingen vonden ze allemaal een afgang.

In de hal van de Tweede Kamer, bij de grote roltrappen, stond vóór sinterklaas opeens een podium. Een dag eerder hadden medewerkers van VVD, D66, CDA en ChristenUnie samen met wat mensen van de Tweede Kamer een rondje gemaakt door het gebouw: wat zou een goeie plek zijn voor de presentatie? Al was het nog niet zover.

Dat Tweede Kamervoorzitter Vera Bergkamp kennelijk meteen daarna een podium had laten neerzetten, wekte irritatie bij de partijen. Bergkamp had al een paar keer een brief geschreven aan de informateurs. De formatie was de langste ooit in Nederland, ze vond het hoog tijd voor een kabinet. Was het podium bedoeld om de onderhandelaars onder druk te zetten?

Maar het was de proefopstelling. In het tijdelijke gebouw van de Tweede Kamer, aan de Bezuidenhoutseweg, was nooit eerder zo’n presentatie geweest. Er werd getest met licht en geluid. Een paar dagen later was het podium weer weg.

Als dat nodig was, speelden informateurs Remkes en Koolmees ‘good cop, bad cop’

In het Logement liepen nog de laatste gesprekken. Over geld. En over de posten in het nieuwe kabinet. Op een avond, een week voor de presentatie van het coalitie-akkoord, zaten de partijleiders bij de informateurs om die te verdelen, de mede-onderhandelaars waren er niet bij. Het viel anderen op dat Wopke Hoekstra daarna opeens meer geld vroeg voor het ‘postennetwerk’, ambassades en consulaten van Nederland in het buitenland, en het ‘mensenrechtenfonds’. Op het ministerie van Buitenlandse Zaken ging het afgelopen week ook rond in de ambtelijke top: Hoekstra werd hun minister. Er klonk ook wat zorg: hoe zou hij worden ontvangen door de Zuid-Europese landen die hij aan het begin van de coronacrisis niet had willen helpen?

Bij D66 was eerder nog de gedachte dat Kaag kon terugkeren op Buitenlandse Zaken. Maar zij koos volgens betrokkenen voor Financiën, de oude post van Hoekstra.

Lees ook: Rutte IV wil problemen te lijf met een doorgeladen bazooka vol geld

Op 15 december stond het podium weer in de hal van de Tweede Kamer. De partijleiders keken ernstig, niet helemaal ontspannen. Wopke Hoekstra zag er zelfs wat nerveus uit, hij wiebelde op zijn benen. Sigrid Kaag keek, toen Rutte nog praatte, steeds in haar spreektekst. Gert-Jan Segers leek het meest op zijn gemak, hij luisterde naar de anderen. Mark Rutte begon over de coronacrisis, en hoe moeilijk veel mensen het hadden. „Maar die mensen, wij met z’n allen, zijn ook een land van doorzetters.”

Hij stond er als VVD-leider, hij speelde ook al de premier van het kabinet dat pas in januari op het bordes zou staan. Zijn vierde.