Hoe het Brabantse ‘eco-systeem’ in de praktijk werkt: casus Smart Photonics

Focco Vijselaar, de spin in het web van bedrijfsfinanciering op het ministerie van Economische Zaken en Klimaat, is op werkbezoek in Nijmegen als hij een alarmerend nieuwtje hoort. Het is 5 december 2019. Vijselaar en zijn collega Michiel Sweers praten in Nijmegen met mensen uit de chipindustrie, onder meer van NXP.

De twee zijn er op uitnodiging van PhotonDelta, een samenwerkingsverband van het ministerie, universiteiten, regionale ontwikkelingsmaatschappijen én de fotonicabedrijven zelf, dat de prille, veelbelovende sector wil stimuleren.

Fotonica is elektronica op basis van licht, maar sneller en energie-efficiënter.

Het alarmerende nieuwtje is de mogelijke Chinese investeerder in Smart Photonics, een producent van fotonische chips in Eindhoven. De producent moet de spil worden in de opkomende fotonica-industrie in Noord-Brabant. Het bedrijf is op dat moment volledig Nederlands, opgezet door twee ex-werknemers van Philips, met enkele Nederlandse financiers, rijke particulieren en de TU Eindhoven als eigenaren. Smart Photonics is bezig met werven van nieuwe kapitaalkrachtige aandeelhouders met een lange adem. Meerdere partijen zijn geïnteresseerd. Maar een investeerder uit China? Aast die mogelijk op technologie om de kennis naar China over te hevelen, zodat Eindhoven met lege handen staat? Er is geen sprake van een overname, leest Vijselaar van EZK een paar dagen later in een ambtelijke nota over Smart Photonics. Toch gaat hij uitzoeken hoe het ministerie kan helpen Nederlandse financiers te vinden voor Smart Photonics.

Onzichtbaar kapitaal

Het ministerie en de provincie Noord-Brabant hebben een scala aan financieringen voor veelbelovende bedrijven à la Smart Photonics. De sturende hand van de overheid is daarin doorgaans onzichtbaar. Het publieke kapitaal uit Den Haag en Den Bosch vloeit niet direct naar bedrijven. Dat gaat via particuliere financiers of stichtingen. Zo geeft de Nederlandse industriepolitiek bedrijven een duwtje in de rug: met grotendeels onzichtbaar kapitaal.

Smart Photonics is daar een voorbeeld van. Het ministerie kent het bedrijf én de fotonica. Anderhalf jaar eerder, op 13 juli 2018, heeft toenmalig staatssecretaris van Economische Zaken Mona Keijzer (CDA) op haar ministerie de Nationale Agenda Fotonica in ontvangst genomen. Op een van de foto’s poseert ze met een ingelijste fotonische chip. Links staat René Penning de Vries, oud-directeur van chipbedrijf NXP. Hij is het boegbeeld van de fotonicasector en was destijds voorzitter van de raad van commissarissen van de BOM, de Brabantse Ontwikkelings Maatschappij, die met geld van de provincie en Economische Zaken de regionale economie stimuleert. Rechts staat Richard Visser, oprichter van Smart Photonics.

Fotonica is een kleine bedrijfstak waar in Nederland een paar duizend mensen in werken. De branche draait om chips die op extreem kleine schaal laserlicht produceren en bewerken. Ze moeten onmisbaar worden voor energiebesparing in smartphones en zelfrijdende auto’s en in snelle dataverbindingen. In Eindhoven dromen financiers, technici én overheden al van de volgende ASML, de chipmachinefabrikant in Veldhoven – het industriële paradepaardje van Nederland en de grootste investeerder in onderzoek en ontwikkeling van het land.

Smart Photonics moet de spil worden in de groeiende fotonicasector. Klanten zijn er wereldwijd én in clusters in en om Eindhoven en in Twente. Dat zijn net als Smart Photonics snel groeiende bedrijven, zoals chipbedrijf Effect Photonics. Deze bedrijven staan voor een vergelijkbare existentiële vraag: waar haal ik het kapitaal vandaan voor investeringen en groei?

K-3, iemand?

Smart Photonics komt uit de kraamkamer van de TU Eindhoven. In 2012 is het bedrijf opgericht door Visser. Kort daarop kwam Luc Augustin erbij. Zij willen een zelfstandige producent worden van fotonische chips. Daarvoor zijn de drie K’s onmisbaar: kapitaal, kennis en klanten.

De kennis hebben ze. De twee andere K’s kunnen een startend bedrijf maken of breken. Zonder klanten geen omzet, geen geld, geen mensen. Einde verhaal. Zonder kapitaal geen vernieuwing, geen groei, geen klanten. Ook einde verhaal.

Juist de kapitaalverschaffing aan deze startende en groeiende technologiebedrijven is traditioneel een zwakke stee in Nederland. Kansrijke starters weten „nog te weinig door te groeien, onder meer als gevolg van een gebrek aan groeikapitaal”, constateerde toenmalig staatssecretaris Keijzer in 2020 in een nota over de toekomst van de industrie.

Nederland bulkt wel van kapitaal van de pensioenfondsen, zo’n 1.600 miljard euro, maar daarvan komen hooguit druppels terecht in de technologiewereld. Vandaar dat Nederlandse techbedrijven hun groeikapitaal vinden bij Amerikaanse en Britse financiers. Denk aan: Adyen (betaaldiensten), Messagebird (berichtenservice), Mollie (betaaldiensten).

Om het particuliere kapitaaltekort voor Nederlandse groeiers te compenseren, zijn de rijksoverheid en de provincie Noord-Brabant de afgelopen jaren zelf financiers geworden. Daarmee vormen ze een van de drie pijlers van het zogeheten ‘ecosysteem’ rond Eindhoven, genaamd Brainport. Zo’n ecosysteem draait om kennis, opdrachten en kapitaal. De eerste pijler, kennis, is de TU Eindhoven, de basis voor veel hightech starters. De tweede pijler bestaat uit gevestigde bedrijvenm zoals ASML, andere ex-Philips-dochters en VDL. Zij zorgen voor opdrachten, kennisuitwisseling en innovatie. De derde pijler zijn de financiers, zoals de BOM. Noord-Brabant geeft zelf ook leningen aan bedrijven. De provincie put het geld daarvoor uit de miljardenopbrengst van de verkoop van energiebedrijf Essent (2010).

Het overheidskapitaal markeert het verschil tussen Brainport en Silicon Valley, hét voorbeeld van een succesvol ecosysteem. Daar wemelt het juist van privéfinanciers, zoals oprichters van succesbedrijven.

Geld, politiek, geld

Hoe het Brabantse ecosysteem werkt, kan je zien in de gestage groei van Smart Photonics sinds de start in 2012. Er was een lening van acht ton van de TU Eindhoven. Een paar ton uit een regeling van EZK voor snelle groeiers. Een leerprogramma met gevestigde bedrijven, zoals ASML. Een provinciale lening van enkele tonnen. Europese subsidies voor onderzoek.

Politici raakten al snel geïnteresseerd. Twee kandidaat-Kamerleden van D66 kwamen in 2017 in de campagne voor de Tweede Kamerverkiezingen langs bij Smart Photonics. D66 profileerde zich in die campagne als dé partij voor kennis en innovatie. Acht maanden later zat D66 in het kabinet-Rutte III en stond fotonica in het regeerakkoord. „Daarop zal sterker worden gefocust”, beloofde het kabinet.

Noord-Brabant gaf vervolgens een subsidie van 350.000 euro om de Nationale Agenda Fotonica op te stellen en een boegbeeld in te huren, een man of vrouw die de sector zou vertegenwoordigen. Dat werd René Penning de Vries. Daar kwam in 2018 de bijeenkomst met het fotomoment met Keijzer uit voort.

Kort daarna kwam er voor het eerst ook serieus kapitaal op tafel voor bedrijven in de fotonica: 236 miljoen euro. Onder de geldschieters waren Noord-Brabant (12 miljoen) en de BOM (5 miljoen). De grootste bijdrage kwam van het ministerie van Mona Keijzer: 34,6 miljoen.

Een nieuwe stichting, PhotonDelta, zou het kapitaal investeren en kennisuitwisseling tussen de bedrijven bevorderen. Directeur daarvan werd Ewit Roos, die jaren eerder in een andere functie Smart Photonics en Effect Photonics financierde. Een van de eerste leningen van PhotonDelta was 3,75 miljoen voor Smart Photonics.

Dat was echter niet genoeg voor het ambitieuze ondernemingsdoel: een eigen fabriek bouwen voor fotonische chips en de schakel worden in een productieketen met internationale potentie. Om die ambitie te realiseren, kreeg Smart Photonics begin 2019 een nieuwe directeur. Oprichter Visser maakte plaats voor Johan Feenstra, een ervaren manager met een verleden bij Philips.

Dat is de stand van zaken als ‘industriefinancier’ Focco Vijselaar op 5 december 2019 van de Chinese belangstelling hoort. Hij schakelt snel. Fotonica is een speerpunt. Van Europees belang. Industrieel protectiebeleid tegen opkopers uit China is geen vies woord meer in Brussel, Berlijn of Den Haag.

Smart Photonics wordt een urgent dossier op EZK in een periode dat álles urgentie schreeuwt. Vanaf eind januari 2020 moet Vijselaar ook aan de bak bij de redding van scheepswerf IHC. Ook daar zou een Chinese financier op het vinkentouw zitten. In de loop van maart komt daar de financiering van het bedrijfsleven in de coronacrisis bij. Vanaf eind maart is hij tevens nauw betrokken bij een verzoek van HEMA om een kapitaalinjectie, die later niet doorgaat.

Eind juni 2020 komt de financiering van Smart Photonics rond. Louter Nederlands geld. De kapitaalinjectie bedraagt 35 miljoen euro. Dat is voor meer dan de helft overheidsgeld. EZK leent 20 miljoen euro aan de BOM, die dat investeert in Smart Photonics. De andere financiers zijn Innovation Industries, KPN, de BOM voor eigen rekening, PhotonDelta en een deel van de oorspronkelijke investeerders. Achter Innovation Industries zitten oer-Nederlandse partijen, waaronder de Rabobank en metaalpensioenfondsen PME en PMT. Ook de TU Eindhoven heeft er geld in gestoken. Daarmee is de cirkel rond: de universitaire spin-off Smart Photonics wordt met steun van diezelfde TU volwassen. De kapitaalinjectie financiert een uitbreiding van Smart Photonics naar iets meer dan honderd mensen, vertelt directeur Feenstra. „Je ziet met deze investering hoe consequent de overheid deze bedrijfstak steunt”, zegt Ewit Roos van PhotonDelta tegen NRC.

Geld trekt geld aan

De kapitaalinjectie voor Smart Photonics werkt als een dynamo voor de fotonica. Extra kapitaal vloeit bijvoorbeeld ook naar Effect Photonics, een opdrachtgever van Smart Photonics. Effect Photonics maakt industriële componenten en bestelt op maat gemaakte chips bij Smart Photonics. Twee van de financiers in de opstartfase van Effect Photonics, Jan Dobber en Chris Oomen, zijn financiers à la Silicon Valley. Ze zijn aandeelhouders van het uiterst winstgevende financiële handelshuis Optiver en steken een deel van hun kapitaal in andere bedrijven. Oomen kocht bijvoorbeeld eerder dit jaar persbureau ANP.

De afgelopen anderhalf jaar wist Effect Photonics ruim 50 miljoen euro kapitaal aan te trekken bij onder meer de BOM, PhotonDelta, staatsinvesteringsfonds Invest-NL en Innovation Industries.

Om extra kapitaal aan te boren voor fotonica, zijn twee nieuwe plannen in de maak. Allereerst wil het ministerie van Economische Zaken dat Brussel een soepeler regime toestaat voor staatssteun aan de fotonicasector. Dat kan als de sector een zogeheten ‘Important Project of Common European Interest’ (IPCEI) wordt. Dat zou ruimte bieden voor een overheidsinvestering van 230 miljoen euro. „Onze concurrenten in China en de VS hebben geen last van regels rond staatssteun zoals wij die in Europa kennen”, zegt Ewit Roos van PhotonDelta.

Voor het tweede plan om extra kapitaal te verwerven, kijken bedrijven in Brainport naar het Nationaal Groeifonds, een overheidsfonds van 20 miljard euro. Hun stichting PhotonDelta vraagt 470 miljoen euro. Bedrijven en kennisinstituten leggen nog eens 630 miljoen op tafel.

Is het niet gek dat het bedrijfsleven zo zwaar op overheidsgeld leunt?

Directeur Feenstra van Smart Photonics ziet de rol van de overheid juist als een moderne ontwikkeling. „Vrij naar wat econoom Mariana Mazzucato zegt: zonder overheidssteun voor universiteiten en kennisontwikkeling was Silicon Valley ook nooit zo groot geworden.”

Correctie (dinsdag 21 december 2021): In een eerdere versie van dit artikel werden Richard Visser en Luc Augustin oprichters van het Smart Photonics genoemd. Visser was de enige oprichter. Dat is gecorrigeerd