Het verzet tegen de naderende dood

Hoe kun je naar de toekomst kijken als die toekomst uiterst onzeker is? Voor de oude man in Zo was het (Slik var det), een nieuw toneelstuk van Jon Fosse, bestaat de toekomst hooguit uit het ophalen van meer herinneringen aan het verleden. Die constatering is wreed maar noodzakelijk.

Terwijl de man, in een laatste poging zijn verval te pareren, zich met moeite uit zijn verpleegbed werkt en voorzichtig door zijn kamertje stapt, trekken fragmenten uit zijn leven aan hem voorbij, als stukjes mozaïek. Hij was kunstschilder, drie keer getrouwd, drie keer gescheiden, kreeg kinderen met wie hij het contact verloor, eindigt alleen. Hij geeft af op de verpleegster (ze heeft „waarschijnlijk kwaad in de zin”), al is zij uiteindelijk ook de enige dynamiek in het monotone restant van zijn bestaan. Als hij zich realiseert dat hij vergat te bidden, wordt duidelijk hoe bang deze man eigenlijk is voor zijn naderende dood, hoeveel kwetsbaarheid er achter zijn stugge maskerade schuilgaat.

Recensie van Jon Fosse’s Septologie III-V uit 2021

Jon Fosse (1959) geldt als een van de belangrijkste postmodernistische schrijvers uit Scandinavië. Behalve proza, essays en poëzie, schreef hij meer dan veertig toneelstukken, waarvan Er zal iemand komen in Nederland een van de bekendste is. Zo was het is Fosse’s eerste toneelstuk in tien jaar. Het stuk ging in 2020 in première bij Den Nationale Scene in het Noorse Bergen. Deze week verscheen de Nederlandse vertaling van Maaike van Rijn bij De Nieuwe Toneelbibliotheek.

Recensie van een recente uitvoering van Fosse’s Er zal iemand komen

Trefzeker vertaalt Fosse grote existentiële thema’s als ouderdom en de poging je daarmee te verzoenen, naar de banaliteit van het leven van een broze, eenzame man. Met horten en stoten en goeie tegenzin, incasseert hij zijn ouderdom.

Het cynische, bij vlagen ronduit onsympathieke karakter doet denken aan Jeroen Brouwers’ Cliënt E. Busken: die andere fulminerende, afhankelijke mopperbejaarde die zich categorisch afwendt van zijn realiteit van aftakeling. Tegelijkertijd kunnen de verschillen niet groter zijn: de bloemrijke taalconstructies van Brouwers vormen het grootst mogelijke contrast met het kaalgeslagen, repetitieve idioom waar Fosse’s toneelwerk om bekendstaat, met korte, eenvoudige woorden en zinnen die vrijwel consequent al worden afgekapt voordat ze afgelopen zijn.

Recensie van Jeroen Brouwers’ Cliënt E. Busken

Opvallend zijn de vele varianten aan stiltes waar Fosse zijn tekst ruimhartig mee lardeerde – een handelsmerk van de auteur: pauzes, korte pauzes, tamelijk korte pauzes. Daarmee stuurt hij het ritme van de monoloog, kan het personage zich herpakken en krijg je zelf de gelegenheid om de flarden aan elkaar te verbinden en invulling aan dit leven te geven. Zo wordt Zo was het heel expliciet een gezamenlijke opdracht: het personage slaat piketpaaltjes waartussen de lezer (of de toeschouwer) zijn eigen route af kan leggen.

Ontroerend is hoe zijn doodsangst zich op momenten onontkoombaar opdringt, in een taal die zo eerlijk is dat het personage er zelf door overvallen lijkt: „Maar ik wil niet doodgaan/ Want ik weet niet wat het betekent/ om dood te gaan/ en daarom wil ik het niet.”

Zo vangt Fosse in een kleinood vol prachtige, ingedikte taal het verzet en de berusting die inherent zijn aan het sterven.