Gezocht: leiders met compassie

Hét woord van 2021 was ‘angstcultuur’. „De angstcultuur is diepgeworteld”, zei Gerrit van de Kamp van politiebond ACP na het vernietigende rapport over geheime dienst WOD van half november. Daarin signaleert voormalig officier van justitie Oebele Brouwer dat er grote onvrede bestaat over leidinggevenden, over vriendjespolitiek en machtsmisbruik.

Hetzelfde liedje bij de Belastingdienst, bij landsadvocaat Pels Rijcken, de universiteit Groningen: er heerst een bedroevende bedrijfscultuur en de gemene deler is angst. Rapporten melden dat de manier van leidinggeven „intimiderend” is (Rijksuniversiteit Groningen). Er is sprake van een „vijandige sfeer” en interne discussie „lijkt volledig onklaar gemaakt” (Belastingdienst). Werknemers durven zich niet uit te spreken uit angst voor hun leidinggevende, voor hun naaste collega’s en hun baan.

En dit terwijl alle leidinggevenden, van het lagere management tot hoog in de boom, de verantwoordelijkheid hebben het beste uit hun organisatie te halen. Een veilig klimaat op het werk is onontbeerlijk, óók omdat de tijden zo snel veranderen. Want naast voor de hand liggende bezwaren tegen een angstcultuur, zoals gebrek aan arbeidsvreugde en toewijding, een hoog ziekteverzuim en groot verloop, staat angst leren en groeien in de weg. Voor een lerende, florerende organisatie is een veilige cultuur, een feedback-cultuur nodig.

Open en creatieve blik

Hoog tijd dat leidinggevenden, ook bij de overheid, een gezonder én effectiever kompas gaan kiezen: dat van compassie. Uit onderzoek, onder andere bij de Britse National Health Service, blijkt dat deze tijd vraagt om compassievolle leidinggevenden. De tachtig NHS-teams die een programma ‘compassievol leiderschap’ volgden, laten betere financiële prestaties zien. Ook daalde bij hen het verzuim, het verloop en het aantal medische fouten.

In de literatuur zijn vele voorbeelden te vinden van de winst van warm, compassievol leiderschap. De Amerikaanse gezondheidswetenschapper Lisa Berkman concludeert dat managers met „een open en creatieve blik” een positieve impact hebben op de nachtrust van hun werknemers en hun risico op hart- en vaatziekten verminderen. Management-expert Sigal Barsade toont aan dat medewerkers die werken in een liefdevolle en zorgzame omgeving, beter samenwerken en minder ziekteverzuim vertonen.

Een leidinggevende daarentegen die besluiten doordrukt, commandeert en controleert, brengt iedereen in de overleefstand. Er ontstaat een vicieuze cirkel waarin niemand zich durft uit te spreken en waardoor de manager geen eerlijke informatie krijgt over hoe de organisatie ervoor staat – wat leren en groeien onmogelijk maakt. Ondertussen sijpelt de angst verder door in de organisatie en vindt zijn uitlaatklep bij de klant of burger; de schijnbaar enige op wie frustratie veilig kan worden afgereageerd.

Wat grote bedrijven kunnen, kan de overheid ook

Waarom zijn leidinggevenden zo slecht in staat om deze cirkel te herkennen en te doorbreken? Ook zij zijn vaak in de greep van de angst; daarom geldt de oproep voor een ander kompas ook voor hún leidinggevenden, tot op het hoogste niveau. Uit CNV-onderzoek blijkt dat opdrachten waarvan ambtenaren op voorhand weten dat ze onuitvoerbaar zijn, toch doorgedrukt worden. Angst leidt tot stress en stress werkt blik-vernauwend: we functioneren dan op de automatische piloot en gaan – onbewust – doen wat we altijd deden, zoals commanderen en controle proberen te houden.

De eerste noodzakelijke stap is dus bewustwording. Training in bijvoorbeeld mindfulness helpt om disfunctionele patronen te herkennen en stressreacties om te buigen. Daar is niets zweverigs aan. Het hele Britse parlement volgde al zo’n cursus. Google heeft mindfulness compleet omarmd. En bij Bosch is de communicatie drastisch veranderd („van controle naar vertrouwen”) sinds ruim duizend leidinggevenden een mindfulnesstraining volgden.

Superlijm

Wat grote bedrijven kunnen, kan de overheid ook. Een organisatie die zich bewust is van de funeste gevolgen van angst, kan evolueren tot een ‘compassiecultuur’ die wordt gekenmerkt door mindfulness oftewel aandacht, vriendelijkheid en onderlinge verbondenheid. Door bewustzijn en aandacht wordt een angstcultuur doorbroken. En door het afnemen van angst ontstaat een veiliger werksfeer met ruimte voor begrip, verbondenheid en compassie.

Leidinggevenden met dit kompas behandelen hun werknemers als complete individuen met emoties. Geef je leiding met compassie, dan betekent dit dat je aandacht voor emoties hebt. Dat je zorgzaam en vriendelijk bent. Empathie wordt door psychologen wel ‘superlijm’ genoemd die mensen en organisaties verbindt. Zo wilde John Chambers, voormalig topman van Cisco, altijd geïnformeerd worden als een familielid van een werknemer overleed. Het betekent voorts dat je goed kunt luisteren, óók als je medewerkers een opdracht ervaren als moeilijk of onuitvoerbaar.

Compassie tonen is niet altijd makkelijk en vergt moed. Maar dit valt te leren, en: het werkt: uit onderzoek blijkt dat meer compassie leidt tot meer commitment, dat autoritair leiding geven achterhaald is, dat vooral millennials dit niet meer pikken en afhaken. En dat compassievol leiderschap leidt tot een cultuur van ‘samenleven’ in plaats van ‘overleven’.

Medewerkers bij de Belastingdienst hadden weinig oog en compassie voor de gedupeerde burgers - maar zelf waren zij ook in de greep van de angst. In alle organisaties wordt voor angstcultuur een prijs betaald die veel te hoog is, tot aan suïcide bij de politie. Dus, leidinggevende: neem verantwoordelijkheid en doorbreek die angstcirkel.