Vaccingebrek speelde Zuid-Afrika te lang parten

Vanuit de Atlantische Oceaan blaast een aanlandige wind over de lange prikrij bij de ingang van het internationale conferentiecentrum van Kaapstad. Het is lente in Zuid-Afrika maar de ochtenden zijn nog fris. Bouwvakker Ayanda Kwabe (23) trekt zijn zelfgemaakte mondmasker, een sjaal van voelbalclub Kaizer Chiefs, over zijn neus. Hij is de eerstvolgende die aan de beurt is voor een Pfizervaccinatie. „Ik heb er maanden mee gewacht. Ik hoorde geruchten dat dit ding je leven kan kosten. Maar vandaag ben ik toch gekomen. Op mijn werk zeggen ze dat ik niet meer hoef te komen als ik niet ben gevaccineerd.”

Na een paar maanden zonder noemenswaardige aantallen besmettingen ligt Zuid-Afrika opnieuw in het centrum van de Covid-19-storm. De Omikronvariant werd er vorige week woensdag ontdekt door oplettende laboranten en wetenschappers. Prompt sloten Nederland en de meeste andere rijke landen de grenzen voor (niet-Europese) reizigers uit Zuid-Afrika en zes buurlanden.

Voor Zuid-Afrika voelt het reisverbod als onverdiende straf

Deze podcast luister je ook in onze app

In Zuid-Afrika, en vooral in de provincie Gauteng waar Omikron voor het eerst werd opgemerkt, verdubbelde het aantal besmettingen de afgelopen dagen ondertussen elke dag. Woensdag werden in het hele land zo’n 8.561 besmettingen vastgesteld, tegenover minder dan 2.300 twee dagen eerder. President Cyril Ramaphosa zinspeelde afgelopen zondag op een prikplicht, om het vaccinatietempo op te krikken in de race tegen Omikron. Deze maand kwamen ook de vaccinaties voor kinderen vanaf twaalf jaar op gang.

Temidden van de vliegverboden en verplichte quarantaines dringt zich de vraag op waarom het vaccineren op het Afrikaanse continent zo lang duurt. Slechts 6 procent van de Afrikanen is volledig ingeënt. Zuid-Afrika heeft de meest geavanceerde medische voorzieningen en is beter af: 35 procent van de volwassen bevolking is hier nu volledig gevaccineerd. Dat is iets meer dan de helft van de 67 procent die de regering zich voor eind dit jaar ten doel gesteld had.

Twijfels

Bijna iedereen in de rij bij het conferentiecentrum in Kaapstad aarzelde in de eerste paar maanden van dit jaar met vaccineren. Was dat vaccin niet erg snel gemaakt? „Misbruiken die grote farmaceutische bedrijven ons lichaam voor hun winst?” vroeg Sven Wolf zich af, die nu met zijn vriendin in de rij staat voor een tweede shot Pfizer. Maar uiteindelijk won het pragmatisme bij het jonge echtpaar. „Mijn ouders zijn frêle, mijn broer is ernstig ziek. Ik moet ook hen beschermen”, zegt zijn vriendin Megan Jacobs.

Lees ook: Zuid-Afrika voelt zich gestraft voor grondig speurwerk

De topman van Pfizer, Albert Bourla, zei begin september dat het aantal antivaxers in Afrika „veel, veel, veel hoger is dan in de EU, Japan en de VS”. Maar de cijfers spreken hem tegen. Een studie van de South African Medical Research Council liet in april zien dat in Zuid-Afrika slechts 18 procent van de ondervraagden uitgesproken tegen vaccineren is. Dat is minder dan in de Verenigde Staten (22 procent) en net iets meer dan in Nederland (15 procent).

„Het echte probleem is dat de farmaceuten Afrika geen vaccins sturen”, zegt Fatima Hassan van het Health Justice Initiative, dat actie voert voor een eerlijkere verdeling van vaccins. Slechts 2,5 procent van de 6,4 miljard vaccins die wereldwijd zijn verkocht en uitgedeeld, kwamen in Afrika terecht. „De bewering dat Afrikanen niet gevaccineerd willen worden komt uit de koker van de farmaceuten. Het is een excuus om het eigen falen te verbergen.”

Inmiddels heeft Zuid-Afrika voldoende vaccins in voorraad, zei Nicholas Crisp, onderdirecteur-generaal van het ministerie van volksgezondheid, tegen persbureau Reuters. Er zijn er zelfs zoveel vaccins onderweg dat de regering Pfizer en Johnson & Johnson onlangs vroeg leveringen te vertragen, om te voorkomen dat ze over datum raken. Maar het heeft lang geduurd voor dat zover was. Twijfel bij Zuid-Afrikanen, onwil bij farmaceuten en pech speelden allemaal een rol. Zo liet producent Moderna middeninkomenslanden zoals Botswana twee keer zoveel voor een shot (27 dollar) betalen als Amerikanen (15 dollar).

Zuid-Afrikanen zouden daarom aanvankelijk worden ingeënt met het goedkopere AstraZeneca, totdat eind 2020 bleek dat dit vaccin minder effectief is tegen de Betavariant die eind vorig jaar in Zuid-Afrika werd ontdekt. Het initiatief Covax, dat vaccins moest leveren voor armere landen, liep begin dit jaar vast omdat de producent in India maandenlang geen doses kon exporteren omdat India ze zelf nodig had.

Patenten delen

Nadat de Zuid-Afrikaanse regering besloot voor Johnson & Johnson te kiezen, moest Zuid-Afrika in juni 2 miljoen doses van dat vaccin vernietigen. Dit gebeurde nadat de Amerikaanse autoriteiten waarschuwden dat de ingrediënten van de Johnson & Johnson-prikken mogelijk waren besmet in de fabriek in Baltimore.

Lees ook: Wat weten we (niet) van coronavariant Omikron?

Pas in augustus kwam de levering voor Zuid-Afrika echt goed op gang. De VS stuurden 8 miljoen doses Pfizer. Covax kwam met 1,3 miljoen doses over de brug. En inmiddels hebben Pfizer en Johson & Johnson een contract van ieder 30 miljoen doses getekend.

„We onderhandelen al bijna twee jaar over het delen van het intellectuele eigendom. Farmaceuten als Pfizer hebben hun miljarden toch al lang verdiend? Waarom stellen ze de patenten niet gewoon beschikbaar voor Afrika”, vraagt Hassan zich af.

„De rijke landen beslisten razendsnel de grens voor Afrikanen te sluiten, een racistische pavlovreactie. Waarom moet het dan zo eindeloos lang duren voor ze ons vaccins sturen of een vergunning om ze zelf te produceren?”