Poolse premier is een ambitieuze, conservatieve patriot

In zijn jeugd gooide Mateusz Morawiecki molotovcocktails naar de politie. Het is moeilijk voor te stellen bij het oerdegelijke voorkomen van de Poolse premier. De oud-bankier draagt altijd een donkerblauw pak en strenge bril. Zijn korte, bruine haar is even onberispelijk gestreken als zijn overhemden. Maar dat hij als zetbaas van de conservatief-nationalistische regering van Polen graag bommetjes legt onder de Europese rechtsorde, mag geen verrassing zijn. Toen Morawiecki opgroeide onder het communisme, vertelde hij vorig jaar op zijn Facebookpagina, slingerde hij al zelfgeknutselde brandbommen naar het gezag.

Deze donderdag publiceert de advocaat-generaal van het Europees Hof van Justitie in Luxemburg zijn conclusie in de zaak die Polen en Hongarije hebben aangespannen tegen de Europese Raad en het Europees Parlement. De EU-instellingen bouwden eind vorig jaar een zogeheten rechtsstaattoets in de meerjarenbegroting in. Landen die morrelen aan de onafhankelijkheid van de rechtspraak of corruptie onvoldoende bestrijden, kunnen worden gekort in hun Brusselse subsidies. De twee oostelijke lidstaten vochten de toets aan. De conclusie van de advocaat-generaal is cruciaal, omdat de rechters van het hof diens oordeel vrijwel altijd volgen.

Een juridisch pingpongspel over ‘de spelregels waarop de EU is gebaseerd’

Mateusz Morawiecki (53), bijna vier jaar premier van Polen, zoekt net als de Hongaarse Viktor Orbán de confrontatie. Hij schildert het rechtsstaatmechanisme af als „een knuppel (...) van de Europese oligarchie om zwakkeren mee te straffen en in een hoek te drijven” en een systeem dat „de ineenstorting van de EU” zal veroorzaken. Maar hij staat als regeringsleider in zijn eigen land én in zijn eigen partij veel zwakker dan Orbán.

Militante vader

Een opstandige geest kreeg Morawiecki van huis uit mee. Zijn vader, de natuurkundige Kornel Morawiecki, leidde in de jaren tachtig een militante splinterfractie van Solidarnosc (Solidariteit), de vakbond die in 1989 het communistische regime ten val bracht. In Wroclaw, de zuidwestelijke stad waar hij opgroeide, hielp de jonge Morawiecki illegale blaadjes en posters te verspreiden die opriepen tot stakingen. Ook zou hij, vanwege zijn achternaam, door de politie zijn mishandeld.

Toch was Morawiecki’s openbaring dat hij „met positief effect” politieauto’s had bekogeld met molotovcocktails vorig jaar nieuws in Polen. Na de democratische omwenteling werd hij een brave student geschiedenis en economie, deels in Duitsland en de Verenigde Staten. Hij schreef een optimistisch handboek over de rol van het Europees recht in de economie. Daarna schopte hij het als bankier tot bestuursvoorzitter van de derde bank van Polen.

Terwijl vader Morawiecki in 2010 voor de tweede keer een vergeefse gooi deed naar het Poolse presidentschap, werd ook de zoon politiek actief. Eerst als economisch adviseur van toenmalig premier Donald Tusk, die na vijf jaar als voorzitter van de Europese Raad nu weer de leider is van de liberale oppositiepartij Burgerplatform. Nadat de conservatief-nationalistische partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) in 2015 de verkiezingen won, werd hij daarvoor minister. Een overstap die in het huidige, gepolariseerde Polen amper voorstelbaar is, maar toen vrij gewoon werd gevonden, zegt Marcin Makowski, een journalist die de premier en mensen om hem heen geregeld spreekt.

„Mateusz Morawiecki is een ambitieuze, conservatieve patriot. Zijn streven – eerst als adviseur, toen als minister van Financiën en vervolgens als premier – was om bij te dragen aan ‘vooruitgang op de Poolse manier’ ”, aldus Makowski. „Hij wil dat het land zich economisch ontwikkelt en tegelijkertijd traditioneel en katholiek blijft.” Een politicus voor kerken en wolkenkrabbers. Niet een die, zoals veel van zijn partijgenoten, is blijven hangen in de strijd tegen de vermeende restanten van het communisme en – al dan niet imaginaire – buitenlandse vijanden.

Waarom Morawiecki eind 2017 plotseling de populaire premier Beata Szydlo mocht vervangen, is onduidelijk. In Polen onder PiS maakt namelijk niet de premier de dienst uit, maar partijvoorzitter en -oprichter Jaroslaw Kaczynski (72). Die besloot destijds tot de premierswissel. „Het was een schok dat zij opzij werd gezet – en zich opzij liet zetten voor de technocraat Morawiecki”, zegt Anna Paczesniak, een politicoloog aan de universiteit in Wroclaw die zich in de interne dynamiek van PiS specialiseert. Kaczynski, Morawiecki en Szydlo – tegenwoordig Europarlementariër – weigeren alle drie een interview.

Vanuit PiS wordt ook andere medewerking geblokkeerd. Een staatssecretaris die eerder Morawiecki’s assistent was, is „te druk” en „kan niemand bedenken” die meer licht op de premier zou kunnen schijnen. Zelfs een oude vriend van Morawiecki uit Wroclaw mailt dat de persafdeling van de regering hem heeft opgedragen geen interviews te geven.

Zwakke positie in eigen partij

Volgens commentator Makowski maakte Kaczysnki Morawiecki tot premier „om een beschaafder gezicht te tonen tegenover de rest van de EU” wat betreft de ‘hervorming’ van de rechtsstaat, zoals het illegaal vervangen van onafhankelijke rechters. Met Morawiecki leek PiS een andere weg in te slaan, of in ieder geval een andere de toon aan te slaan. „Om meer, zoals Orbán, met Brussel te dansen in plaats van er tegenaan te schoppen”, zegt Makowski.

Als dat daadwerkelijk de wens was, is die niet vervuld. Morawiecki heeft geen matigend effect gehad op de radicalere krachten in de Poolse regering, hij is er verder mee besmet geraakt. Ook hij bezigt nu termen als „politieke chantage” en beschuldigt West-Europese krachten ervan Polen „op de knieën te willen dwingen”. Het was Morawiecki zelf die onlangs het Poolse Constitutioneel Hof inschakelde om het Europees recht deels ongeldig te verklaren, waardoor het conflict met Brussel verder escaleerde.

Positie van Polen in de EU kan onhoudbaar worden

Volgens Makowski en Paczesniak ligt de verklaring van Morawiecki’s opstelling in zijn zwakke positie binnen PiS. In 2017 kwam hij aan de macht zonder dat iemand op hem gestemd had. Hij heeft geen wortels binnen de partij. Daarom moet hij meebewegen met Kaczynski’s wil om zich af te zetten tegen Brussel en de onttakeling van de onafhankelijke rechtspraak te voltooien. Sinds dit jaar een gematigde flank uit de PiS-coalitie stapte, is hij bovendien voor een meerderheid in het Lagerhuis afhankelijk van radicalere politici.

Meer dan in de leden en kiezers van de partij heeft Morawiecki geïnvesteerd in het organiseren van loyaliteit in de top van de overheid. Poolse onderzoeksjournalisten brachten eerder dit jaar in kaart dat hij zeker 120 getrouwen heeft benoemd bij staatsbedrijven. „Cliëntelisme en nepotisme, die hem mogelijk aan de macht kunnen houden”, zegt Paczesniak.

Zij vindt het lastig in te schatten of Morawiecki echt veranderd is, omdat er zo weinig bekend is over zijn drijfveren. Maar Makowski heeft hem zien schuiven, van een op de economie gerichte pragmaticus naar „iemand die vooral bezig is met overleven” binnen zijn eigen partij. „Morawiecki zou het gezicht zijn van verbeterde betrekkingen met de EU en economische groei. In werkelijkheid kampt hij met de grootste diplomatieke conflicten met Brussel en de hoogste inflatie in ruim twee decennia. De premier heeft een imagoprobleem.”