Veel Duitsers verkiezen alternatieve geneeswijzen boven coronavaccin

Birgit Busch zit achter een bureau in haar behandelkamer. Naast haar staat een microscoop, in de volgende ruimte een massagetafel. „Onder de microscoop bestudeer ik het bloed van mijn patiënten. Bewegen de cellen normaal, of is er filevorming? Dat zou dan bijvoorbeeld kunnen komen door elektrosmog.” Dat is straling van de mobiele telefoon, verduidelijkt ze.

Busch is ‘Heilpraktikerin’, alternatieve genezeres, in de provinciestad Landshut, aan de Isar in Beieren. „Simpel gezegd gaat het ons om het geheel van de mens, lichaam, geest en ziel”, zegt ze, een voet met een gele klomp op en neer wippend.

In dezelfde week waarin de nieuwe Duitse coalitie haar regeerakkoord presenteerde is in Duitsland operatie ‘Kleeblatt’ in gang gezet. Intensive cares in het zuiden en het oosten van het land zijn dusdanig overbelast dat de luchtmacht patiënten naar andere delen van het land overbrengt. De situatie is niet eerder zo ernstig geweest, erkende vrijdag ook minister van Gezondheid Jens Spahn (CDU).

De oorzaak voor de crisis wordt gezocht in de lage vaccinatiegraad in Duitsland, met 68 procent een van de laagste in West-Europa. De antivax-sentimenten worden toegeschreven aan de bijzondere voorliefde van Duitsers voor kruidenmengsels en een uitgesproken afkeur van dingen die als ‘onnatuurlijk’ gelden.

Lees ook: Huwelijk tussen Duitse ondernemers- en klimaatpartij start stroef

Alternatieve geneeskunde is in Duitsland een erkend vakgebied. Ziektekostenverzekeraars bieden extra pakketten aan die een bezoek aan bijvoorbeeld de homeopaat vergoeden. Volgens het Duitse bureau voor statistiek draaiden de praktijken in 2018 in totaal een omzet van ruim 1,2 miljard euro. Volgens de vakvereniging wordt ongeveer de helft van de behandelingen door de patiënt zelf betaald, de andere helft wordt vergoed.

„De Heilpraktiker bestaan in Duitsland dankzij meneer Hitler”, zegt Busch. „Daar moeten we open over zijn. Hitler kickte op natuurgeneeskunde.”

Dat is maar ten dele waar, nuanceert medisch historicus Robert Jütte. Net als veel tijdgenoten waren Hitler en prominente nazi’s als Rudolf Hess en Heinrich Himmler in de ban van alternatieve geneeswijzen, maar het enthousiasme nam af naarmate de oorlog dichterbij kwam. Jütte: „Men zag in dat je aan het front niet ver zou komen met globuli” – homeopathische korrels. In 1939 kwam een wet tot stand die praktiserende alternatieve genezers als heelmeesters erkende, maar de opleiding verbood. Jütte: „Dat was een soort tegemoetkoming aan mensen in de partij als Hess en Himmler.” Na de oorlog werd alleen het tweede deel van de wet geschrapt – en zo ontstond de bloeiende praktijk van geneesheren die werken met druppels en kruidenpreparaten.

Heilpraktiker werken als masseurs en acupuncturisten, voedingsdeskundigen en psychotherapeuten, als antroposofisch arts of homeopaat – maar velen verbindt argwaan tegenover de farmaceutische industrie. En tegenover vaccins: de heelmeesters en hun patiënten zouden een significant deel van de antivax-beweging in Duitsland uitmaken. „In Beieren en Baden-Württemberg zijn er bijzonder veel Heilpraktiker”, zegt Matthias Retzer, hoofd van de opleiding tot Heilpraktiker in München. „De mensen hier hebben meer affiniteit met natuurgeneeskunde. De industrialisering kwam laat, er is veel landelijk gebied. En er zijn veel mensen die liever het middeltje van oma gebruiken dan van een lading chemicaliën van elders.”

Virus van de redeloosheid

In Beieren en Baden-Württemberg is, ook in vergelijking met de deelstaten uit het oude West-Duitsland, de vaccinatiegraad het laagst: 66,4 en 66,3 procent van de gehele bevolking. Al sinds het begin van de pandemie is in het zuiden van Duitsland de Querdenker-beweging bijzonder luid, die tegen maatregelen en vaccinaties demonstreert. De minister-presidenten van beide deelstaten, Markus Söder (CSU) en Winfried Kretschmann (Groenen), pleitten afgelopen dinsdag in een open brief in de Frankfurter Allgemeine Zeitung voor een vaccinatieplicht. Eerder sprak Söder van twee virussen die woekeren in zijn deelstaat: het coronavirus en dat van de redeloosheid. In Beieren liggen de intensive cares inmiddels vol.

Olaf Scholz, die in de eerste week van december tot nieuwe kanselier hoopt te worden verkozen, kondigde woensdag aan dat er onder de nieuwe regering een vaccinatieplicht komt voor verpleegkundigen. Steeds meer wetenschappers en politici scharen zich in het kamp van Söder en Kretschmann; CDU’er Volker Bouffier, minister-president van Hessen, sprak zich ook uit voor een vaccinatieplicht, net als FDP’er en vice-premier in Noordrijn-Westfalen Joachim Stamp, als eerste prominente liberaal.

Volgens onderzoekers speelt bij de antivaxers een zekere arrogantie, de gedachte „de dingen beter te doorzien”

Landshut (ruim 70.000 inwoners) is met 869 besmettingen per 100.000 inwoners per week een van de virushotspots in Duitsland. Busch denkt niet dat het leeuwendeel van haar collega’s vaccinaties afwijst, en zelf is ze gevaccineerd. „Maar in de opleiding leer je dat soort dingen wel, hoe zal ik het zeggen, kritisch te bevragen.” Net als de invloed van de farmaceutische industrie in het algemeen, zegt Busch, die denkt dat de opleiding tot arts door de farmaceutische industrie wordt vormgegeven. „Maar je tegen corona laten vaccineren is een beslissing die je voor de samenleving maakt, en voor de verandering eens niet voor jezelf.”

Beieren was nota bene de eerste staat ter wereld die in 1807 een vaccinatieplicht invoerde, tegen pokken. En de argumenten, zegt historicus Jütte, waren destijds niet zo heel anders dan nu. „De ziekte zelf kan toch niet zo erg zijn, werd er bijvoorbeeld door de vaccinatie-tegenstanders van toen gezegd. En er was ook angst voor het middel zelf, het koepokkenvaccin: men vreesde dat de ontvanger ervan in een koe zou veranderen.” Er circuleerden verhalen van kinderen die na hun prik loeiden als runderen.

Antroposofen

Ook in buur-deelstaat Baden-Württemberg zijn de antivaxers historisch geworteld. Publicist Dietrich Krauss beschrijft in een stuk getiteld „Wir können alles außer impfen” (‘We kunnen alles, behalve vaccineren’) hoe ruim honderd jaar geleden de uitgever van het tijdschrift Die Impffrage ervoor waarschuwde „gif in de bloedbaan” van kinderen te jagen. „Lucht, zon, water en een gifvrij dieet” zouden voldoende medicijn moeten zijn.

Lees ook: Antivaxers? Twijfelaars? Dit is de ongevaccineerde Nederlander

Onderzoekers van de universiteit van Basel publiceerden maandag een onderzoek naar de antivaxers in de deelstaat. Ze wijzen op de sterk vertegenwoordigde antroposofen-scene in Baden-Württemberg: een kwart van de vrije scholen van Duitsland staat er, de helft van de antroposofische ziekenhuizen en een derde van de biodynamische landbouwbedrijven. Vorige week kwam naar buiten dat op een vrije school in Freiburg 117 kinderen besmet waren nadat een groot aantal leerlingen en leraren een vrijstelling van de mondkapjesplicht had vervalst. Antroposofen die streng in de leer zijn wijzen vaccinaties af omdat de mens na zijn dood opnieuw zou worden geboren, en ziekte is mogelijk een straf voor het vorige leven of louterend voor het volgende.

Volgens de onderzoekers speelt bij de antivaxers in Baden-Württemberg een zekere arrogantie, de gedachte „de dingen beter te doorzien, slimmer te zijn, zich niets door een ander te laten vertellen”. Dat is ook te verbinden aan Rudolf Steiners idee van het „Überwissen”, een geesteswetenschap die verheven is boven ‘platte’ natuurwetenschap, schrijft auteur en theoloog Matthias Pöhlmann, niet bij het Baselse onderzoek betrokken, in zijn boek Rechte Esoterik. „Aanspraak te maken op een soort hogere, absolute wetenschap die niet voor iedereen toegankelijk is, zoals je bij esoterici ziet”, zegt Pöhlmann aan de telefoon, „verdraagt zich natuurlijk niet met wetenschap of rationaliteit.”

In Landshut was Busch tot voor kort vooral populair vanwege de „ozon-behandeling”, waarbij bloed wordt afgetapt dat vervolgens met zuurstof wordt volgepompt en dan terug het lichaam in gespoten. „Een soort doping ja, behalve dat bij de fietsers het bloed langer buiten het lichaam blijft om meer rode bloedlichaampjes aan te maken.” Het is ook aangemerkt als doping, je voelt je er veel fitter door, zegt Busch. „Maar het mag niet meer. Ik denk omdat het zo effectief is, maar de farma-industrie er niets mee kan verdienen. Nu doe ik het alleen nog bij mezelf.” Ze klopt op haar elleboogplooi. „Ik heb een heel goede ader.”

Kruidenpreparaat

In de gang van de Heilpraktiker-school Paracelcus, die 54 vestigingen heeft, op een verdieping in een grauw gebouw naast het centraal station van München, hangt een poster die „bio-hacking” en „zelf-optimalisatie” promoot. „Eigen verantwoordelijkheid”, staat er, en „het leven in eigen hand nemen”. Dat klinkt als de teksten van Instagram-persoonlijkheden die onder hun volgers verspreiden dat yoga en sinaasappelsap het virus wel zullen weren, alsof ziek worden een keuze is.

Studiecoördinator Matthias Retzer, een vijftiger met een knopje in zijn oor, ziet de alternatieve geneeskunde als aanvullende zorg. Tweehonderd studenten worden hier in München opgeleid. „Een chemotherapie kunnen we niet vervangen, dat willen we ook helemaal niet. Maar misschien kunnen we ervoor zorgen dat de patiënt zijn behandeling beter verdraagt.”

De populariteit van de Heilpraktiker, vindt Retzer, is ook een gevolg van de gebreken van de reguliere zorg. „Een arts heeft misschien maar tien minuten voor een patiënt, wij nemen een uur. Er zijn studies die concluderen dat 30 procent van de patiënten in een wachtkamer niets aanwijsbaars mankeert. Die patiënten lijden onder psychosomatische stoornissen of hypochondrie. Dan helpen reguliere medicijnen niet, en vind ik het beter als een kruidenpreparaat wordt voorgeschreven dat niet zo schadelijk is en waarvan het placebo-effect hetzelfde is.”

Is dat geen gecalculeerde oplichterij? Op de gang werd ook geadverteerd met een cursus over „de helende kracht van engelen en natuurwezens”, bijvoorbeeld. „Dat soort cursussen moet ik ook aanbieden”, zegt Retzer. „Ik sta daar niet achter. Die cursussen zijn voor mensen die niet ziek zijn, maar gewoon op zoek naar een geloof, naar een zin in hun leven.”