Onverwacht grote middeleeuwse sluis gevonden bij Monnickendam

Archeologen hebben bij Monnickendam de goed bewaard gebleven resten gevonden van een veertig meter lange laat-middeleeuwse afwateringssluis. „In Nederland zijn tot nu toe een stuk of vijf middeleeuwse sluizen opgegraven, maar die zijn allemaal veel kleiner”, zegt Jeroen Flamman, die namens archeologisch bedrijf Vestigia de opgraving leidt. Ook bijzonder: de sluis is gevonden precies op de plek waar een nieuw boezemgemaal wordt gebouwd.

De vondst is onverwacht, maar ook weer niet helemaal. Op een historische kaart uit 1590 stond een sluis aangetekend. Op basis van de kaart was echter niet te achterhalen waar precies in de driehonderd meter lange Nieuwendam de sluis misschien nog zat. Daarom was besloten dat bij de bouw van het gemaal een archeoloog aanwezig zou zijn voor het geval er toch iets werd gevonden. Intussen maakten de archeologen van de gelegenheid gebruik om de historische opbouw van de dam vast te leggen. „Twee weken geleden kregen we te horen dat ze enorme houten balken hadden ontdekt”, vertelt Flamman. Sindsdien zijn archeologen bezig om bij de Purmer Ee en vier meter onder het razende verkeer over de N247 de sluis op te graven en in kaart te brengen.

Nu al is duidelijk dat de sluis op een zware houten fundering is gebouwd. De sluis zelf is geheel van eikenhout. De wanden zijn onder meer van hergebruikt scheepshout gemaakt. Inkepingen aan de oostzijde, aan wat nu het Markermeer is, vertellen dat de sluis minstens één deur gehad moet hebben die bij eb open ging en bij vloed dicht, legt Flamman uit. „De deur zelf is er niet meer, die zal ooit zijn hergebruikt, net als eerder de scheepsplanken die voor de wanden zijn gebruikt.” De sluis was 6,5 meter breed en naar schatting 3,5 meter hoog. En hij moet overkluist zijn geweest, stelt Flamman. „Anders zou hij door de zijwaartse druk zijn ingestort. Het was dus geen schutsluis; alleen kleine platbodems zullen er met gestreken mast doorheen gevaren kunnen hebben.”

Volgestort met grond en afval

De sluis is waarschijnlijk rond het midden van de zestiende eeuw aangelegd. „We hebben nog geen jaarringenonderzoek gedaan”, zegt Flamman. „Wel hebben we al kunnen vaststellen dat er eerst een kleine dam is geweest. Volgens de bronnen is die begin vijftiende eeuw gebouwd. De sluis moet dus jonger zijn. Het hout is gezaagd en dat gebeurde pas in de zestiende eeuw.”

In de loop van de zeventiende eeuw is de sluis buiten gebruik gesteld. „Toen zijn twee houten wanden, die we hebben opgegraven, in de sluis geplaatst en daarna is de boel volgestort met grond en afval. Het aardewerk daarin geeft de datering van die werkzaamheden.”

Tot nu toe zijn maar weinig middeleeuwse sluizen archeologisch onderzocht. In Rotterdam zijn in de jaren veertig enkele bij de Hoogstraat opgegraven. Bij de aanleg van de spoortunnel in 1990 is ook nog een sluis gevonden. Enkele van de Rotterdamse sluizen waren al deels van steen.

Wateroverlast bij stormvloeden

„Een houten sluis was echter goedkoper”, weet Diederik Aten, historicus van het Hoogheemraadschap Hollands Noorder-Kwartier, dat het boezemgemaal laat bouwen. Aangezien de vondst onverwachts was heeft hij nog niet veel historisch onderzoek kunnen doen. „We weten dat Albrecht van Beieren, graaf van Holland, in 1403 permissie verleende een sluis te maken in de Nieuwendam, die het zeegat tussen de Zuiderzee en het Purmermeer sloot en wateroverlast bij stormvloeden in de dorpen rond dat meer moest voorkomen. Dat zou om deze sluis kunnen gaan, die dan in de loop der jaren is vernieuwd en verlengd.”

De komende tijd zullen de archeologen met 3D-scans en fotogrammetrie alles driedimensionaal vastleggen. „Alles bewaren zal denk ik niet mogelijk zijn”, zegt Flamman. „Maar een model op schaal kan later ook een goede indruk geven. En op 11 december is er een open dag voor publiek.”