Getouwtrek om Krim-schatten krijgt in docu een gezicht

Oekraïne verloor het zuidelijk schiereiland de Krim en het Allard Pierson Museum zat met een probleem. Het was maart 2014. Het Amsterdamse museum toonde de expositie ‘De Krim – Goud en Geheimen van de Zwarte Zee’. Het overgrote deel van de archeologische vondsten kwamen uit musea op grondgebied dat inmiddels Russisch was, na een annexatie die de internationale gemeenschap scherp veroordeelde.

Wat te doen na afloop van de tentoonstelling? Moesten ze naar het land dat de bruiklenen had verstrekt, Oekraïne, of naar de musea die voor de objecten hadden gezorgd en dus naar de archeologen die ze vaak zelf hadden opgegraven.

Het juridische getouwtrek dat volgde duurt tot op de dag van vandaag. Onderliggende kwestie: is cultureel erfgoed nationaal erfgoed, of behoort het op de plek waar het vandaan komt, ook als dat in handen van een ander land is gevallen?

In de documentaire van Oeke Hoogendijk over de kwestie, met prachtige camerawerk van Sander Snoep en Gregor Meerman, krijgt dit juridisch-politieke gevecht verscheidene gezichten, van mensen met een geschiedenis, politieke opvattingen en invoelbare emoties.

Grafsteen

Zoals de conservator die zich opvreet van spijt: ze heeft Krimmusea ooit overgehaald hun objecten uit te lenen voor de tentoonstelling. Neem een grafsteen uit de tijd der Scythen, eentje die gevonden is samen met die van familieleden die nog wél in een museum op de Krim staan. Visueel is het ijzersterk: te zien is een gat in een gezin, een ontbrekend kind. De kijker heeft dan al een gesprek opgevangen in het Allard Pierson Museum waarin de vergelijking viel met een gedwongen adoptie. „Jammer dat we het kind niets kunnen vragen.”

De vermenselijking van het conflict maakt het opvallend genoeg allesbehalve eenvoudiger positie te bepalen. Oké, het is duidelijk dat de conservatoren van de Krimmusea de slachtoffers zijn: internationale politiek beroofde hen van de objecten waar ze voor zorgen. De schurk is ook helder: de conservator van het nationaal museum in Kiev. Haar collega’s op de Krim noemt ze „verraders van Oekraïne” en een lastige vraag pareert ze met een geërgerd: „Dat moeten ze aan Poetin vragen, niet aan mij.” Maar de slachtoffers maken het de kijker weer moeilijker ze als kinderen van de rekening te zien wanneer ze hun liefde voor de Russische machthebber breed uitsmeren. Tamelijk stuitend is het bombast van deze dames – alle conservatoren zijn vrouw. Het referendum waarmee de bevolking de aansluiting bij Rusland bekrachtigde? „Dat was de dag waarop het goede het kwade overwon.”

Held

Is er dan geen held in deze documentaire? Ja, misschien wel. De Krim-bewoner die boert op de plaats van een opgraving. Hij vindt nationalisme een belachelijk concept. Alles wat hij erover zegt past prachtig bij de opzet van de tentoonstelling die, ironische genoeg, de Krim liet zien als een plek waar de ene na de andere overheerser zijn stempel op drukte. Passanten: Cimmeriërs, Scythen, Grieken, Goten, Chazaren. Ze brachten spullen en namen dingen mee. De boer blijft, hij is van de Krim.

Hij wil dolgraag een DNA-test doen, in de hoop dat hij afstamt van de Scyth die op zijn erf wordt opgegraven. Hoogendijk heeft de testuitslag niet meer meegenomen. Onbelangrijk ook; het gaat om zijn verlangen van-hier te zijn, van zijn eigen grond. Hij onderstreept het anti-nationalisme dat uit de documentaire naar voren komt.

Wel is het merkwaardig dat de filmmaker nu met de documentaire komt. Waarom heeft ze niet meer tijd genomen? Nu blijft onzeker wie wint: waar de objecten uiteindelijk belanden. Zelfs het arrest, van eind oktober, zit niet in de documentaire.

Lijkt het op het slot van de film dat de Krimmusea aan het langste eind zullen trekken, het gerechtshof van Amsterdam bepaalde dat alles naar de staat Oekraïne moet. En het is onwaarschijnlijk dat dit de laatste tournure is in deze spannende geopolitieke strijd. De uitslag ervan is van belang, voor de internationale rechtsorde en de rol die cultureel erfgoed daarin speelt.