‘Transitieverlof’ bij geslachtsverandering, want een ‘ander’ lichaam krijg je niet even na werktijd

Een ‘ander’ lichaam krijg je niet eventjes na werktijd. Bij een geslachtsoperatie is iemand al gauw een maand uitgeschakeld. Maar ervoor en erna komt verzuim ook voor; hormonen kunnen bijwerkingen veroorzaken, en de mentale druk tijdens een transitie is hoog. Verder bieden lang niet alle ziekenhuizen de behandelingen aan, dus vaak komt er nog veel reistijd bij.

Sommige transgender werknemers zullen zich gedurende het traject dus af en toe ziek moeten melden. Maar ze zijn helemaal niet ziek, vinden veel transgender personen en werkgevers. Daarom hebben inmiddels de eerste werkgevers ‘transitieverlof’ geïntroduceerd.

Eind oktober kwam IKEA Nederland ermee in het nieuws. Personeel mag voortaan in totaal 24 weken verlof opnemen vanwege een transitie. Hoe gebruikelijk is zo’n verlof al? Wat kost het? En is het echt nodig?

Floris Elbertse had „heel veel geluk”, zegt hij. Hij werkte nog geen jaar als IT-specialist bij PwC, of het accountantskantoor introduceerde transitieverlof. Sinds 1 oktober hoeft de 29-jarige Elbertse zich niet ziek te melden als hij begint aan hormonen of operaties. „Ik hoef me geen zorgen te maken. Ik weet nu dat het gewoon is geregeld”, zegt hij.

Hoe gebruikelijk het verlof precies is, is niet bekend. De gemeente Amsterdam was in 2018 de eerste werkgever, daarna volgden Utrecht en Amersfoort, en naast IKEA en PwC (beide 6.000 werknemers in Nederland) ook Unilever (2.500). Volgens vakbond FNV is ook Nationale-Nederlanden ermee bezig, net als de FNV zelf. Maar niet alle arbeidsvoorwaarden zijn openbaar, en niet elk bedrijf wijdt er een persbericht aan.

Het Netwerk Regenboog FNV heeft een ‘checklist’ om cao’s inclusiever te maken, maar voorzitter Ronald Plokker merkt dat transitieverlof tijdens onderhandelingen niet veel prioriteit heeft. „Juist omdat een transitie niet zo vaak voorkomt.” Bij IKEA zat toevallig een FNV-onderhandelaar aan tafel die voorheen bij het netwerk zat. „En we hebben een transgender FNV-lid laten inspreken via een videoboodschap”, zegt Plokker. „Dat maakte wel indruk.”

Tussen de bestaande transitieverlofregelingen zijn kleine verschillen. Bij PwC valt de operatieve fase er wel onder, bij IKEA niet. „Net zoals elke andere operatie onder ziekte valt”, aldus een woordvoerder van de meubelketen. Bij IKEA zijn bijvoorbeeld afspraken met een psycholoog, hormoonarts en logopedist wel inbegrepen.

Ook bij de gemeente Amsterdam tellen de operaties op bij het ziekteverzuim. „Maar een persoon die in transitie gaat, is niet ziek”, zegt Plokker. Hij vergelijkt het met zwangerschapsverlof. „Een zwangere vrouw is ook niet ziek.”

Nieuwe penis of vagina

IKEA en PwC maximeren het transitieverlof op 24 weken, die gedurende tien jaar in delen opgenomen kunnen worden. Phallo- of vaginaplastiek [het krijgen van een nieuwe penis of vagina] kost al gauw vier weken hersteltijd, volgens de genderpoli van het Amsterdam UMC, een borstvergroting of -verwijdering twee weken, stemverhogende operaties zes weken. Amsterdam en Unilever hanteren dan weer geen maximum.

De werkgevers betalen 100 procent van het loon door tijdens het verlof. Omdat het niet om grote aantallen zal gaan, zullen de grote werkgevers dat wel kunnen betalen, denkt Plokker, „maar bij de bakker om de hoek komt het misschien harder binnen. Het is eigenlijk te zot voor woorden dat dit van het bedrijf afhankelijk is”.

IT-medewerker Floris Elbertse is voorlopig niet van plan weg te gaan bij PwC, zegt hij. „Maar het zou vervelend zijn als het mijn enige toegang is tot verlof.”

De FNV vindt dat het transitieverlof landelijk bepaald moet zijn. „Anders leg je de lasten bij de werkgever”, zegt beleidsadviseur verlofregelingen Jessica van Ruitenburg. Maar een wettelijke regeling hiervoor laat op zich wachten.

Begin dit jaar lag er wel een onderzoek naar onder meer het transitieverlof in opdracht van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, waar emancipatie onder valt. Onderzoeksbureau SEOR, gelieerd aan de Rotterdamse Erasmus Universiteit, onderzocht de achterstanden van transgender personen op de arbeidsmarkt. Volgens de laatst bekende cijfers, uit 2014, is slechts 35 procent van de trans personen in loondienst. Onder de algemene bevolking is dat 55 procent. De helft van de transgender personen valt bovendien in de laagste inkomenscategorie, tegenover 28 procent gemiddeld. Ze geven daarnaast aan dat zij vaak stuiten op onbegrip bij werkgevers en collega’s over afwezigheid rond een transitie, rapporteerde het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) in 2017.

De SEOR wijst op de evidente voordelen van een wettelijk transitieverlof. De werknemer is dan niet afhankelijk van de welwillendheid van de werkgever, en de individuele werkgever hoeft niet op te draaien voor de kosten. Die zijn dan voor de overheid. Een wettelijke regeling zal ook verduidelijken wat precies onder een transitie valt. Volgens de SEOR zijn er gevallen bekend dat een leidinggevende of bedrijfsarts herstellende werknemers onder druk zette om weer aan het werk te gaan.

Belangenorganisatie Transgender Netwerk Nederland (TNN) ziet transitieverlof het liefst vallen onder de Wet arbeid en zorg (WAZO), waaronder nu ook het zwangerschapsverlof valt. „Werkgevers kunnen terughoudend zijn met het aannemen van transgender personen”, zegt TNN-bestuurslid Remke Verdegem, „vanwege de angst dat ze straks lange tijd uitvallen.” Zelf gebruikte Verdegem vakantiedagen voor haar transitie. Haar manager bij het Nationaal Archief zei dat ze zich gewoon ziek kon melden, maar ze wilde geen hoog ziekteverzuim in haar dossier.

De kosten van zo’n landelijke regeling lijken mee te vallen. Schattingen over het aantal transgender personen variëren van 0,6 tot 4 procent, en een fractie van hen wil een medische transitie – volgens het SCP 0,0138 procent van de bevolking. Met de lage arbeidsdeelname van transgender personen schatte TNN in 2019 het aantal transitieverloven op 500 per jaar, al verwachtte de belangenvereniging wel een stijging in de toekomst.

Ziekteverzuim

Volgens de SEOR zouden de kosten neerkomen op 11,8 miljoen euro per jaar. Daarbij gaan de onderzoekers van duizend transities van gemiddeld zestig dagen, met een gemiddeld loon dat volledig wordt doorbetaald. Ter vergelijking: de WAZO, waar verlof wegens zwangerschap, bevalling, ouderschap, kraam-, adoptie- en pleegzorg valt, kost zo’n 1,3 miljard euro. De SEOR wijst erop dat een groot deel van die 11,8 miljoen euro nu al voor rekening komt van de samenleving, in de vorm van ziekteverzuim.

Sommige brancheorganisaties en bedrijven die de SEOR sprak, twijfelen of de doelgroep niet te klein is voor een aparte verlofregeling. Bovendien verschillen transities, anders dan zwangerschappen, enorm van elkaar. Elk lichaam reageert anders op behandelingen, en ook de acceptatie van de omgeving speelt mee. Volgens de SEOR moet daarom een verlofregeling „uitgebreid” zijn.

Demissionair minister Sander Dekker (Rechtsbescherming, VVD) laat een reactie op het onderzoek aan een volgend kabinet, liet hij in september weten. Voorafgaand aan de Tweede Kamerverkiezingen tekenden de nu formerende partijen, behalve de ChristenUnie, wel het Regenboog Stembusakkoord, met daarin een wettelijk transitieverlof.

Het transitieverlof roept de vraag op waarvoor nog meer verlofregelingen zouden moeten worden ingesteld. Zijn mensen met suikerziekte, een hartafwijking of nierproblemen niet ook in het nadeel? Sommige werkgevers bieden al menstruatieverlof aan. „Een transitie is anders”, zegt Jessica van Ruitenburg, beleidsadviseur verlofregelingen bij FNV, „in de zin van dat het een langdurig, ingrijpend proces is waarbij verlof kan helpen bij acceptatie op de werkvloer.”

Verlof is niet de enige oplossing voor de achterstand van trans personen op de arbeidsmarkt, benadrukken ook de onderzoekers van de SEOR, „zolang er geen verandering is in de gewaarwording en attitude in de maatschappij”. Ook Elbertse van PwC zegt dat het begint bij bedrijfscultuur: „Je moet je wel veilig voelen om het überhaupt over een transitie te hebben.” Hij kwam ‘uit de kast’ als transgender bij een bijeenkomst over ‘diversiteit en inclusie’ van PwC.

Unilever biedt naast een verlofregeling ook een training voor het hele team bij een gendertransitie. Het concern laat weten dat het, „wanneer gewenst”, ook de werknemer ondersteunt die na de transitie een andere functie zoekt – al „hopen wij natuurlijk dat dit niet nodig is”.