Migratiecrisis bij Poolse grens tast het zelfbeeld van de EU aan

Ze staan bij de ingang van het NAVO-hoofdkwartier en bij de Europese instellingen: betonnen elementen die ooit deel uitmaakten van de Berlijnse Muur. Na de implosie van het Oostblok, vanaf 1989, gingen stukken Muur de wereld over.

Ze werden een zinnebeeld van vrijheid en democratie. Europa werd, aldus het geïdealiseerde zelfbeeld, het continent dat muren afbreekt. Wie wel een muur bouwde, zoals president Trump langs de grens met Mexico, kon rekenen op kritiek en spot. „Wij bouwen bruggen, geen muren”, aldus toenmalig Commissievoorzitter Juncker in 2017.

De migratiecrisis aan de grens met Wit-Rusland knaagt aan die Europese zekerheid. In 2015, toen 1,3 miljoen mensen uit Syrië, Irak en Afghanistan richting Europa kwamen, was een door de EU betaalde grensmuur nog onbespreekbaar. Toen de Turkse president Erdogan in 2020 Syrische migranten wijsmaakte dat de grens met Griekenland open was, werd de toon al harder. Griekenland was „het schild van Europa”, prees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen de conservatieve regering in Athene, toen dat land gewapenderhand migranten tegenhield.

Nu zet de Wit-Russische president Loekasjenko migranten in als pressiemiddel. Hij lokt ze met sprookjes naar Minsk om ze, na betaling van 7.000 dollar voor een vliegticket plus Wit-Russisch visum, af te leveren aan de grens met Polen of Litouwen.

Dinsdagavond, bij een herdenking van de val van de Muur, gaf de voorzitter van de Europese Raad, Charles Michel, een toespraak in Berlijn. „We hebben het debat geopend over financiering van fysieke grensbarrières door de EU”, zei hij daar. „We moeten snel een knoop doorhakken.”

Hij keurde een ‘muur’ aan de EU-buitengrens niet goed, maar wees deze evenmin af. Twaalf regeringsleiders vroegen bij de jongste EU-top om Europese financiering. Er is úren over vergaderd. Na afloop zei Von der Leyen dat de EU beslist niet gaat meebetalen. In de omgeving van Michel leek een ‘nee’ tegen een muur juist nog niet in beton gegoten.

De Commissie vindt intussen dat de EU wel kan meebetalen aan grensbewaking: warmtecamera’s of wachtposten. En woensdag bleek dat juristen van de Raad geen bezwaren zien in de bouw van een hek met EU-geld.

Pushbacks

Een verharding is er ook bij de pushbacks, het omstreden terugsturen of zelfs terugbrengen van migranten. Volgens internationaal recht moeten migranten in elk geval de kans krijgen hun verhaal te doen. Toch zijn pushbacks praktijk. Griekenland en Frontex, het grensagentschap van de EU, liggen er al jaren voor onder vuur.

Polen, dat het grensgebied gesloten heeft voor waarnemers, duwt migranten die Minsk naar de grens dirigeert met straffe hand terug. Pushbacks mógen, redeneren Polen en Litouwen, omdat het niet om reguliere migratie gaat, maar om mensen als inzet van een cynisch machtsspel.

Die pushbacks worden niet aan de kaak gesteld, al zei Michel dat internationaal recht gerespecteerd moet worden. Maar zijn hoofdboodschap was: de EU staat achter Polen. „Allen voor één, één voor allen.”

Intussen zitten duizenden klem in het grensgebied terwijl het er steeds kouder wordt. Er zijn al zeker tien doden gevallen. Hulporganisaties kunnen hen noch van Poolse noch van Wit-Russische kant bereiken, zei EU-Buitenlandchef Josep Borrell in het Europees Parlement. De EU probeert Wit-Rusland nu zover te krijgen dat VN-hulporganisaties worden toegelaten. Later moeten ze per luchtbrug teruggebracht worden naar het land van herkomst, aldus Borrell.

Column: Aan de Pools-Wit-Russische grens kan het spectaculair escaleren

Op verschillende manieren wordt geprobeerd Loekasjenko af te remmen. Bondskanselier Merkel sprak deze week met de Russische president Poetin in de hoop dat hij zijn invloed op Loekasjenko aanwendt. De westerse leden in de VN-Veiligheidsraad veroordeelden Wit-Rusland, maar de Russische gezant schoof de schuld voor de crisis op de migranten.

Maandag nemen de Europese ministers van Buitenlandse Zaken een nieuw sanctiepakket tegen Wit-Russische functionarissen aan. Luchtvaartmaatschappijen treffen die migranten vervoeren is ook een optie. Turkish Airlines heeft al beloofd minder tickets te verkopen aan reizigers uit Irak, Syrië en Jemen die naar Minsk willen.

Loekasjenko dreigt op zijn beurt nieuwe sancties te beantwoorden door de gaskraan dicht te draaien, al heeft hij Poetins steun daarbij nodig.

Daarnaast onderhandelt de EU met landen waar migranten hun reis beginnen. Eerst ging het om kleine aantallen uit Irak. Op verzoek van de EU staakte Irak directe vluchten op Minsk en sloot Bagdad twee Wit-Russische consulaten om het aantal visa te beperken. Dat leek te werken.

In de loop van het najaar werden vanuit verschillende landen steeds vaker vluchten naar Minsk georganiseerd. Eurocommissaris Margaritis Schinas vloog deze week naar Abu Dhabi, Beirout en Bagdad om te vragen Loekasjenko te dwarsbomen en te wijzen op de risico’s die hun burgers lopen als ze toch richting Minsk gaan. Hij zou ook Ankara aandoen.