Soms moet de staat een strenge schoolmeester zijn

Mijn dochter heeft onlangs de poep- en piesgrappen ingeruild voor de volgende tree op de humorladder. „Mama, wat is het verschil tussen een tandarts en een juf?”. „Mama, wat is de overeenkomst tussen je billen en de woestijn?” De verschil-overeenkomstraadsels vliegen me iedere middag om de oren.

Toen het NOS Journaal deze week van de klimaattop in Glasgow overschakelde naar de snel oplopende coronabesmettingscijfers, schoot mij er spontaan ook één te binnen: wat is de overeenkomst tussen klimaatopwarming en corona?

Bijna iedereen maakt zich zorgen over de snelle klimaatopwarming en wil daar serieus iets aan doen. Minder vlees eten, minder vliegen, minder kleren kopen, minder zus, minder zo. We struikelen over de goede bedoelingen. Ik ken restaurants die alleen nog lokale producten serveren, bedrijfskantines die plastic vrijwel hebben afgeschaft. Ik heb vrienden die trots vertellen dat ze hun oude bankstel opnieuw lieten stofferen en bekenden die het vliegtuig naar Italië verruilden voor de trein. Allemaal goed, en allemaal een goed gevoel.

Het zal hoogleraar Jan Rotmans deugd doen. De wereld verandert doordat onze sociale normen veranderen, niet door overheidsingrijpen, betoogde hij zondag in Buitenhof. „Veertig jaar geleden was roken sociaal gezellig, nu ben je een sukkel.” Met CO₂-uitstoot zou het net zo gaan, meende hij.

Ik geloof er niks van. Want als het aan ons individuen ligt, schiet het totaal niet op. Hoe sterk vliegschaamte, vleeshuiver en plasticfobie ook de nieuwe sociale normen lijken te worden, onze afvalproductie was nooit eerder zo hoog als dit jaar. We eten collectief nauwelijks een grammetje biefstuk minder. En waren er geen lockdowns, dan had Schiphol dit jaar waarschijnlijk weer alle records gebroken.

Ik zie hetzelfde bij de strijd tegen corona. Zodra de overheid de teugels laat vieren – mét de waarschuwing toch vooral alert te blijven – dan vliegen we jan en alleman onmiddellijk in de armen, zitten we weer met driehonderd man in een benauwd conferentiezaaltje en eisen bedrijven van hun werknemers dat ze weer fysiek aanwezig zijn. „Wie vanaf vandaag toch op afstand inbelt bij de bestuursvergadering, mag bij ons voor straf niks zeggen”, vertelde een goede vriend me. Toen de plicht eraf was, zag ik in winkels abrupt ook vrijwel niemand meer met een mondkapje.

Ik wilde dat het anders was, maar we hebben bij collectieve rampen nou eenmaal een overheid nodig die goed gedrag afdwingt met duidelijke regels. Nederland in 2030 55 procent minder CO₂-uitstoot (dan in 1990) en in 2050 klimaatneutraal – dat lukt alleen als de overheid hard ingrijpt. In 2035 mogen er geen benzine- of dieselauto’s meer verkocht worden. Kijk, dát helpt.

Mijn vader en schoonvader droegen nooit een autogordel, al wisten ze dat ze daarmee hun leven riskeerden. Dat veranderde geleidelijk toen ze daar vanaf 1975 bekeuringen voor kregen. Met enige schaamte geef ik toe dat ik me twintig jaar geleden enorm stoorde aan de nieuwe snufjes in mijn leaseauto: er gingen piepjes af als ik mijn gordel ‘vergat’. Het aantal verkeersdoden is sinds 1975 overigens gestaag gedaald van ruim drieduizend per jaar naar ruim zeshonderd (terwijl het autoverkeer tegelijk sterk groeide).

Roken is bar slecht voor je gezondheid, dat kon sinds eind jaren tachtig geen mens meer ontgaan. Toch was een trits aan overheidsmaatregelen nodig om het roken daadwerkelijk terug te dringen. Accijnsverhogingen, een rookverbod op het werk en uiteindelijk in de horeca.

Intrinsieke motivatie: het is schitterend, maar je wint er doorgaans de oorlog niet mee. Als de nood aan de man is, is de overheid aan zet. En het opvallende is: we zijn daar bijna allemaal (stiekem) blij mee. Ik hoor niemand zeggen dat de gordelverplichting een slecht idee was of dat het rookverbod in de horeca moet worden teruggedraaid. En toen afgelopen zaterdag het mondkapje in winkels weer verplicht was, hield de meerderheid zich daar aan, ook al piekerden we daar een dag eerder niet over.

Wat natuurlijk meespeelt: de verplichtende overheid schept voor iedereen een gelijk speelveld. Gelijke monniken, gelijke kappen; geen free riders meer die profiteren van het collectief. Ook ik merk dat ik me sinds zaterdag weer erger aan klanten in de supermarkt zonder maskertje voor, al heb ik ’m zelf ook weken niet gedragen.

Kortom, de overeenkomst tussen klimaatopwarming en corona (én verkeersdoden, én nicotineverslaafden) is dat het grote maatschappelijke problemen zijn die alleen zijn op te lossen met een overheid als ouderwetse strenge schoolmeester. Wel jammer dat dat besef in Nederland steeds zo veel later doordringt dan in de landen om ons heen.

Aylin Bilic is ondernemer en publicist.