‘Klimaatverandering verloopt niet vreedzaam, en Rusland zal een van de verliezers zijn’

Tientallen regeringsleiders reisden naar de klimaattop in Glasgow, maar één schitterde de afgelopen anderhalve week in afwezigheid. De Russische president Vladimir Poetin liet verstek gaan, naar eigen zeggen vanwege corona. Zijn afwezigheid kan in Glasgow op weinig begrip rekenen. „Bij hem staat de toendra in brand. Hij heeft serieuze klimaatproblemen. Maar hij zwijgt over iedere mogelijkheid daar iets aan te doen”, zei de Amerikaanse president Joe Biden vorige week boos.

Een brandende toendra is niet Poetins enige probleem, schrijft de Amerikaanse professor Thane Gustafson zijn nieuwe boek Klimat. Russia in the age of Climate Change, dat onlangs verscheen bij Harvard University Press. Gustafson is hoogleraar Bestuur aan de Georgetown universiteit in Washington en deskundig op het gebied van de Russische politieke economie en energiebeleid. Klimat is even urgent als onheilspellend. Niet alleen staat Rusland in de top drie van veroorzakers van klimaatverandering. Het is ook een van de landen die de komende decennia het hardst getroffen gaat worden door de gevolgen daarvan.

Lees ook Het vuur in Siberië bedreigt niet alleen de dorpen, maar ook de dikke laag permafrost eronder

Een derde van Rusland ligt ten noorden van de poolcirkel, waar de temperatuur sneller stijgt dan elders in de wereld en de permafrost gestaag ontdooit. Dat ondermijnt letterlijk niet alleen de infrastructuur en het netwerk van pijpleidingen in het gebied, maar zorgt ook voor het vrijkomen van grote hoeveelheden schadelijke methaan en andere broeikasgassen. De opwarming zal in Siberië leiden tot een toename van plagen en ziektes, in het zuiden van Rusland zal droogte de landbouw ondermijnen en rukt de woestijn op. Bosbranden in het grootste bosoppervlak op aarde zullen frequenter en omvangrijker worden. „De veranderingen zullen niet vreedzaam verlopen, er zullen winnaars en verliezers zijn. Rusland zal een van de verliezers zijn”, concludeert Gustafson.

Hoe onheilspellend zijn boodschap ook, de 77-jarige professor verwoordt die met de kalme precisie van een klimaatwetenschapper. Tussen de colleges door die hij nog dagelijks geeft in Washington maakt hij tijd voor een Zoom-verbinding met Moskou, een stad die hij goed kent. „Jullie hebben daar nog fortotsjki om de temperatuur in huis te regelen”, zegt hij lachend, verwijzend naar de kleine raampjes die Russen open zetten om hun centraal gestookte, en vaak bloedhete woningen ’s winters te verkoelen.

De focus ligt bij Gustafson nadrukkelijk op de gevolgen voor de lange termijn. „Ik probeer een onderscheid te maken tussen de impact van klimaatverandering op Rusland zelf en de gevolgen die veranderingen in de rest van de wereld hebben voor Rusland. In de eerste fase, tot ongeveer halverwege deze eeuw, zullen de consequenties van de veranderingen buiten Rusland meer impact hebben dan klimaatverandering in Rusland zelf. Dan heb ik het natuurlijk over de vraag naar olie, gas, kolen en andere Russische energie-exporten. Wat zijn de gevolgen voor Rusland wanneer die inkomsten afnemen?”

U noemt Rusland een verliezer, omdat het land niet alleen zal lijden onder klimaatverandering, maar ook onder de energietransitie in de rest van de wereld.

Dat is het hoofdpunt van mijn boek Klimat. De cruciale vraag is voor Rusland of de verwachte energietransitie werkelijkheid zal worden, en of daarmee de vraag naar olie en andere energiebronnen zal afnemen. In dat geval zullen de consequenties voor Rusland dramatisch zijn. Want de inkomsten uit andere sectoren wegen zelfs in het gunstigste geval niet op tegen de daling van de inkomsten uit energie.

Hoeveel tijd heeft Rusland om zich voor te bereiden?

Ik ga uit van ongeveer tien jaar. Dan zal de olieconsumptie zijn piek bereiken en daarna afnemen.

Dat is niet veel. En president Poetin lijkt de klimaatproblemen niet erg serieus te nemen.

Poetin blijft benadrukken dat Rusland een constructief energiebeleid voert, dat Russische bossen heel veel CO₂ opnemen, enzovoort. Die houding is logisch, gezien het feit dat Rusland bestaat van de verkoop van energie. Politieke systemen met een grote energie-afhankelijkheid zijn extreem inert waar het gaat om het erkennen van klimaatverandering. Dat geldt niet alleen voor Russische beleidsmakers, maar voor politieke elites in de hele wereld.

Het leven in Rusland zal niet eindigen, maar wel een stuk zwaarder worden.

Toch wint het klimaatthema terrein in de Russische politiek. Poetin sprak dit jaar van een ‘point of no return’ en waarschuwde dat de aarde in Venus dreigt te veranderen, een planeet met een extreem broeikaseffect.

Poetins uitspraken over klimaatverandering zijn erg interessant. Zo’n tien jaar geleden geloofde hij helemaal niet in klimaatverandering en alle problematiek daaromheen. Die houding is veranderd. Zeker voor internationaal publiek spreekt hij vaker over klimaat. En sinds vorig jaar beantwoordt hij ineens vragen van de eigen bevolking over het onderwerp. Russische burgers zien zich steeds vaker geconfronteerd met overstromingen en bosbranden. Vooral in de permafrostgebieden groeien de zorgen van de burgers. Maar goed, Poetin mag klimaatverandering erkennen als wereldcrisis, de vraag is welke rol Rusland daarin zal spelen.

Toch oordeelt u niet alleen negatief

Russische beleidsmakers onder Poetin hebben indrukwekkend werk verricht bij het ontwikkelen van andere sectoren, die enorm belangrijk zullen worden voor de diversificatie van Russische economie. Neem de landbouw. Wij denken aan de Sovjetjaren, toen de landbouw een totale ramp was. Maar de afgelopen dertig jaar heeft een ware landbouwrenaissance plaatsgevonden. Rusland exporteert momenteel voor zo’n 25 miljard dollar per jaar aan landbouwproducten, daar is ruimte voor groei. Datzelfde geldt voor civiele nucleaire energie, wat een belangrijk exportproduct is geworden, net als wapens en kolen.

Is het een goed idee om in kolen te investeren?

De Russische kolensector is enorm gemoderniseerd en gericht op export. Er is een grote markt voor in Europa, en de export naar het oosten wordt steeds belangrijker. Een beperking was lange tijd de spoorwegcapaciteit, maar ook die wordt aangepakt. Natuurlijk is de vraag hoe ver je wilt investeren in de steenkoolindustrie die wereldwijd gedoemd is uit te sterven. Dit zijn de dilemma’s waarmee de Russische politiek zich geconfronteerd ziet.

Lees ook Langzaam komt het steenkolentijdperk ten einde

Poetin wijst zelf graag op de kansen die klimaatverandering creëert.

Dat klopt. Hogere temperaturen zouden landbouwopbrengsten kunnen verhogen, het smelten van poolijs kan scheepvaartroutes openen in het Arctische noorden, en Rusland zou een wereldwijde leverancier van kernenergie kunnen worden. Maar de generatie van leiders die na Poetin aantreden, zal met enorme problemen worden geconfronteerd. De vraag is: kunnen eerder genoemde sectoren de gigantische opbrengsten van olie en gas op termijn compenseren? Het antwoord is nee.

Waar gaat Rusland de komende jaren het meest verliezen?

Pijpleidingen zijn een goed voorbeeld. Rusland heeft enorm geïnvesteerd in een modern en veilig pijpleidingennetwerk, waarvan Nord Stream 2 de laatste is. Twee ideeën waren leidend bij de aanleg: de problematische relatie met Oekraïne, en het feit dat de gasroute voor Russisch gas naar Europa via de Baltische Zee nu eenmaal een stuk efficiënter is. Maar nu Rusland helemaal voorbereid is om de volgende generatie Europeanen van gas te voorzien, rijst de vraag of Europa wel op dat feestje wil komen. De wrange ironie is dat de markt voor al dat gas op den duur verdwijnt. Dat is een weinig comfortabele positie, en eentje die Gazprom maar moeilijk kan accepteren.

Dreigt Rusland in armoede terug te vallen, juist op het moment dat Poetins tijdperk ten einde loopt?

Zo dramatisch wil ik het nog niet stellen. Maar als de staatsinkomsten dalen, dan wordt het natuurlijk moeilijker voor de Russen om het huidige welvaartspeil te behouden. Het leven in Rusland zal niet eindigen, maar wel een stuk zwaarder worden.

Wat kan Europa doen? Helpen maatregelen als de importheffing op productieprocessen met een hoge CO₂-uitstoot, die de EU vanaf 2026 wil invoeren?

Ik denk dat Europa op de goede weg is, wat Poetin ook zegt. Want hoewel het voorstel van de EU voor die heffing de Russen boos maakt, heeft het het klimaatbeleid wel degelijk steviger op de agenda van het Kremlin gezet. De vraag is of de Russische regering deze uitdaging op constructieve manieren zal gebruiken. Alles staat in Rusland nog in de kinderschoenen. Er is geen systeem voor regulering, noch emissie-controles. Er is geen CO₂-heffing en er zijn geen serieuze inspanningen om hernieuwbare energiebronnen te ontwikkelen.

Heeft Europa voldoende begrip van de Russische dilemma’s, of staat cynisme in de weg?

Dat is een belangrijke gedachte. Ik denk dat Rusland zich tot voor kort simpelweg niet bewust was van de dreiging van klimaatverandering, hoewel het een uitstekende traditie heeft in de klimaatwetenschap. Sovjetwetenschappers behoorden tot de eersten die de aandacht vestigden op het probleem van de opwarming van de aarde. Maar het is voor de politieke klasse natuurlijk heel pijnlijk om te accepteren dat de waarde van energiebronnen zal afnemen.