‘Hoge coronacijfers, want Oost-Europeanen wantrouwen de zorg’

De landen in Midden- en Oost-Europa worstelen met de vierde golf van de coronapandemie. Ze tellen gemiddeld genomen veel besmettingen, en op de lijst met Europese landen gerangschikt naar toegediende doses vaccins, bijgehouden door het Europees Centrum voor ziektepreventie en -bestrijding, liggen dertien van de vijftien landen onderaan de lijst in Midden- en Oost-Europa. Hekkensluiter is Bulgarije, waar per honderd inwoners 41 doses zijn toegediend. In Nederland ligt dat aantal op 140.

Kan het gedeelde communistische verleden dienen als verklaring voor de lage vaccinatiegraad, het hoge aantal besmettingen en de hoge oversterfte?

Frank Furedi, emeritus hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Kent, vluchtte als kind met zijn ouders uit Hongarije en belandde in het Verenigd Koninkrijk. In zijn boek Culture of Fear betoogde hij dat de vrees voor onder meer ziektes, rampen, terreur en het willen uitsluiten van risico’s leidend zijn geworden in de westerse samenleving.

De socioloog ziet drie mogelijke verklaringen voor de hoge coronacijfers in Midden- en Oost-Europa. „Onder het communisme was er veel wantrouwen jegens de medische stand, om begrijpelijke redenen. In landen als Roemenië, Bulgarije, Servië en Hongarije was het standaard om smeergeld te betalen aan artsen. Dan wist je tenminste zeker dat ze hun best voor ze deden, want hun salaris was niet erg motiverend. Corruptie was endemisch in de gezondheidszorg, en komt nog steeds voor. Dat is een heel sterke erfenis die mensen onzeker en passief maakt, met name mensen op leeftijd en op het platteland.

„Daarnaast was de gezondheidszorg in deze landen voor corona al veel kwetsbaarder dan in West-Europa. Dat is niet alleen een kwestie van geld, ook van organisatie en werkwijze. Instellingen waren veel minder weerbaar en minder goed voorbereid op een schok als deze pandemie.”

Als derde factor noemt Furedi de braindrain van medisch personeel. „Ik zie dat als een van de keerzijden van vrij verkeer van werknemers binnen de EU: de meest ambitieuze mensen verlaten kwetsbare landen. Je kunt het ze niet kwalijk nemen, als je ziet wat een verpleegkundige uit Oost-Europa kan verdienen in Nederland of Frankrijk. Het heeft geleid tot een gezondheidssysteem op twee niveaus in Oost-Europa: uitstekende private zorg voor de elite, kwakkelende publieke zorg voor de rest.”

Lees ook: Oostenrijkers laten zich massaal prikken wegens ‘schnitzelpaniek’

Samenzweringstheorieën

Wantrouwen jegens de overheid, vaak genoemd als oorzaak van de lage vaccinatiegraad, is volgens Furedi geen afdoende verklaring. „Natuurlijk is er weerstand tegen vaccinatie vanwege samenzweringstheorieën, net als in West-Europa en de VS. Zeker in de eerste fase, toen regeringen de Russische en Chinese vaccins pushten, speelde dat een rol. Maar in Hongarije zie je bijvoorbeeld dat tegenstanders van regeringspartij Fidesz, die overwegend in de steden wonen, meer gevaccineerd zijn dan aanhangers, die meer in de provincie wonen. Ze willen Orbán weg hebben, maar vertrouwen de overheid genoeg om zich te laten vaccineren.”

Hoe kan het dat de communistische erfenis, zoals wantrouwen jegens dokters en zorginstellingen, dertig jaar later nog steeds een rol speelt?

„Bedenk dat de overgang naar een nieuw regime bepaald geen soepel proces was. Voor veel mensen, vooral ouderen, was het verschrikkelijk omdat ze hun baan of pensioen verloren. Er was meer vrijheid, maar ook meer onzekerheid. Daarom zie je in Oekraïne, Bulgarije en Roemenië een nostalgie naar oude tijden.

„Ik hield een lezing in Roemenië voor studenten uit heel Europa. Na afloop vroegen ze me: was het in de communistische tijd nou echt zo erg? Dat vond ik interessant: omdat ze zich zo bewust zijn van de huidige problemen zijn de oude problemen in hun ogen minder ernstig. Ik heb ze gezegd dat wat de problemen nu ook zijn, het niets is met wat mijn grootouders moesten doorstaan.”

U schreef over angst in de westerse samenleving en hoe slecht we kunnen omgaan met risico’s en onzekerheden. Is de pandemie een terechte reden voor angst?

„Ik heb nooit betoogd dat het verkeerd is om bang te zijn. Waar ik moeite mee heb, is dat elke dreiging tot existentieel wordt opgeblazen. De Belgische premier noemde corona in één adem met terrorisme en klimaatverandering. Zo maak je het veel erger en bedreigender dan het is. Dat creëert een fatalisme dat averechts werkt: mensen zijn daardoor minder goed in staat om er mee om te gaan. Het beste nieuws van corona vind ik de snelheid waarmee wetenschappers de vaccins hebben ontwikkeld. Dat liet zien dat we problemen te lijf kunnen gaan op een manier die nog niet eerder is vertoond.”