Houdt de vaccinmuur tegen corona nog altijd goed stand?

Houdt de vaccinmuur tegen corona nog altijd goed stand? De twijfel daarover neemt toe. De Gezondheidsraad gaat op verzoek van demissionair minister Hugo de Jonge advies uitbrengen of alle Nederlanders die een Janssen-vaccin hebben gehad een boostervaccinatie nodig hebben, werd woensdag bekend.

In de laatste technische briefing voor de Tweede Kamer stelde directeur van het Centrum Infectieziektebestrijding van het RIVM Jaap van Dissel vorige week gerust: de vaccineffectiviteit tegen ernstige ziekte is in Nederland nog altijd hoger dan 95 procent, en tegen infectie beschermen de vaccins nog voor 75 procent. Coronavaccins beschermen ook nog steeds heel goed tegen ziekenhuisopname en overlijden aan Covid-19.

Kracht verloren

Maar in de Nederlandse vaccinmuur zitten vier soorten stenen – AstraZeneca, Janssen, Pfizer en Moderna – zijn die nog allemaal even sterk? Het wetenschappelijke blad Science publiceerde vrijdag een studie waarbij de effectiviteit van drie verschillende coronavaccins bij Amerikaanse veteranen is bekeken. Daarin kwamen onderzoekers tot de conclusie dat vooral het Janssen-vaccin in acht maanden zijn beschermende kracht heeft verloren. In september was de effectiviteit van zijn bescherming tegen infecties gedaald naar 13 procent – Pfizer en Moderna hadden toen nog 43 en 58 procent. AstraZeneca is in de VS nooit gebruikt. De onderzoekers wijten de verminderde vaccinbescherming aan de opkomst van de veel besmettelijker deltavariant.

„Er zijn absoluut meer doorbraakinfecties”, zegt immunoloog Marjolein van Egmond van Amsterdam UMC. „Maar dat zijn meestal milde infecties. Het gaat erom dat vaccins ernstige infecties voorkomen, en dat doen ze nog steeds erg goed.”

Maar de Amerikaanse studie laat ook zien dat de vaccins steeds minder goed kunnen voorkomen dat met name ouderen overlijden aan Covid-19. De effectiviteit van Janssen op dit punt daalde bij Amerikaanse 65-plussers naar 52 procent (naar 70 en 76 procent voor Pfizer en Moderna). Vergeleken met ongevaccineerde veteranen hadden volledig gevaccineerden overigens nog altijd een veel lager risico te overlijden aan een besmetting.

Verschillende landen

Van Egmond waarschuwt dat het gevaarlijk is om uit deze Amerikaanse resultaten conclusies te trekken over de Nederlandse situatie. Het is namelijk moeilijk om studies die gedaan zijn in verschillende landen te vergelijken: mensen zijn per land op verschillende tijdstippen gevaccineerd, niet overal worden dezelfde vaccins gebruikt, de vaccinatiegraad verschilt en soms zijn bepaalde vaccins gericht gegeven aan bepaalde groepen. „Maar het is wel goed om dit in de gaten te houden”, zegt ze, „want dat de bescherming van vaccins in de loop der tijd wat achteruit kan gaan, is niet geheel onverwacht. We hopen alleen dat het niet erg snel zal gaan.”

NRC sprak mensen die in de zorg werken. Lees ook: ‘We stevenen rechtstreeks af op een zorginfarct’

Het laatste rapport van het RIVM over de effectiviteit van de coronavaccins, van 3 november, pikte ook de opkomst van de deltavariant mee die nu het gros van de besmettingen veroorzaakt. Op basis van relatief kleine getallen was de conclusie dat de hier gebruikte vaccins nog altijd zeer effectief zijn in het voorkomen van ziekenhuis- en IC-opnames vanwege Covid.

Opvallend was dat het Moderna-vaccin minder leek te beschermen tegen ziekenhuisopname, terwijl dat in de Amerikaanse en andere internationale studies juist als sterkste uit de bus komt. De verklaring is dat Moderna in Nederland vaker is gebruikt bij medisch-hoogrisico groepen. Dat geeft een vertekening in de uitkomsten.

Antistoffen

Op grond van metingen van antistoffen bij 1.400 bloeddonoren denkt microbioloog Hans Zaaijer van bloedbank Sanquin dat het AstraZeneca-vaccin ook sneller zwakker wordt. Dat opperde hij dinsdagavond als een „vermoeden” als gast bij televisieprogramma Op1. Hij zag namelijk dat bij gevaccineerden tussen de 61 en 65 jaar de antistofconcentraties het laagst waren van allemaal. „Dat is precies die groep die in Nederland werd uitgenodigd om bij de huisarts de AstraZeneca-prikken te halen.”

Maar dat antistoffen na bepaalde tijd afnemen, gebeurt altijd, na iedere vaccinatie, zegt Van Egmond. „Antistoffen zijn de eerste verdediging tegen een virus, ze voorkomen dat je geïnfecteerd raakt. Maar als die zijn verdwenen en je raakt toch geïnfecteerd, dan komt de geheugenrespons van het afweersysteem in actie, waardoor je snel nieuwe antistoffen en afweercellen maakt. Dat zorgt ervoor dat gevaccineerden soms wel besmet raken, maar veel minder ziek worden. Dat werkt ook zo met het AstraZeneca-vaccin.”

Hoewel er op dit moment nog geen alarmsignalen zijn dat de vaccinbescherming in Nederland afbrokkelt, is het volgens Van Egmond wel verstandig om de kwetsbare groepen alvast een boostervaccinatie te geven. „Nu blijkt dat er toch vaker gevaccineerde ouderen in het ziekenhuis moeten worden opgenomen, is het verstandig om de alleroudsten een derde prik te geven, zoals ook het kabinet heeft besloten. Of het ook al nodig is voor zestigplussers, vraag ik mij af.”

„Ouderen hebben te maken met drie nadelen”, somt Van Egmond op, „Ten eerste reageert hun afweersysteem vaak minder krachtig op het vaccin. Ten tweede hebben zij door andere gezondheidsproblemen vaak al een hoger risico om in het ziekenhuis te belanden. En ten derde zijn zij als eerste geprikt, waardoor bij hen ook als eerste de door het vaccin opgewekte immuniteit gaat afnemen.”

Boosterprik

Oostenrijk heeft aangekondigd om met ingang van 3 januari 2022 geen mensen meer toe te laten die slechts één prik van het Janssenvaccin hebben gehad, wat voldoende was voor een volledige vaccinatie. Nederlandse Janssengevaccineerden die hun skivakantie daardoor in rook op zien gaan willen nu weten of zij snel een boosterprik kunnen krijgen. „Dat heeft niet meer zo veel met wetenschap te maken”, reageert Van Egmond. „Er is géén sprake van dat het Janssenvaccin minder goed beschermt tegen ernstige ziekte. Er zijn duidelijke richtlijnen opgesteld door de Europese Medicijn Autoriteit EMA, en als landen daar uitzonderingen op gaan maken kunnen wij daar niet zo veel aan doen. Het wordt dan vooral een politieke overweging om deze mensen toch een booster te geven. Dat is heel ongelukkig, maar helaas wel de realiteit.”

Lees ook: Overal is er al een boostercampagne, waarom nog niet in Nederland?

Correctie (10 november 2021): In een eerdere versie van dit artikel stond dat de laatste RIVM-rapportage over de effectiviteit van coronavaccins van augustus was. Begin november is er een nieuwe publicatie verschenen, dat is hierboven aangepast.