Na 26 jaar dreigt Bosnië uiteen te vallen

Dreigende regionale afsplitsing, nationale verkiezingsretoriek en internationale stilstand ondermijnen de immer fragiele vrede en stabiliteit in Bosnië en Herzegovina. De Duitser Christian Schmidt, de internationaal benoemde Hoge Vertegenwoordiger die toeziet op het naleven van het Dayton-vredesakkoord van 1995, waarschuwt dat het voortbestaan van Bosnië sinds dit van kracht werd niet zó onder druk heeft gestaan als nu. Hij spreekt van de grootste „existentiële dreiging in de naoorlogse periode” en van een reëel risico „dat het land uiteenvalt”. Schmidt verwijt dat met name de Bosnisch-Servische leider Milorad Dodik, wiens handelen „neerkomt op afscheiding zonder die uit te roepen”. Sommige waarnemers vrezen een nieuw gewapend conflict.

1 Wat is er in Bosnië aan de hand?

Dodik heeft wetgeving voorgesteld om een eigen leger op te richten in de door Bosnische Serviërs gedomineerde Republika Srpska. Ook wil hij de semi-autonome regio terugtrekken uit het nationale systeem van rechtspraak en belastingen. Dodik roept al jaren om volledig zelfbestuur voor de Bosnische Serviërs, maar ging tot vorige maand niet zo ver in het ondergraven van de landelijke instituties. Hij koos dit moment nadat Schmidts voorganger een wet had afgekondigd die het ontkennen of goedpraten van genocide strafbaar maakt. Dodik – fanatiek ontkenner van de Servische genocide op Bosnische moslims of Bosniakken – noemde die wet „de laatste nagel aan de doodskist van Bosnië en Herzegovina”.

2 Waar komen de spanningen oorspronkelijk uit voort?

Na een referendum verklaarde Bosnië en Herzegovina zich in 1992 onafhankelijk van voormalig Joegoslavië, tegen de zin in van de Servische minderheid. Daarop brak er een etnische en religieus gemotiveerde oorlog uit, met als dieptepunt de genocide van Srebrenica. Uit die moslimenclave, bewaakt door Nederlandse VN-soldaten, werden in de zomer van 1995 ongeveer achtduizend mannen en jongens afgevoerd en vermoord door het Bosnisch-Servische leger. Daarna werd er in het Amerikaanse Dayton een vredesverdrag gesloten vol ingewikkelde compromissen. Het land werd gesplitst in een voornamelijk Servische deelrepubliek en een federatie waar merendeels Bosniakken en Kroaten wonen. Die delen zijn weer opgesplitst in kantons. De drie etnische groepen leveren roulerend de landelijke president. Dit levert een verdeelde en onbestuurbare wirwar op. Veel macht berust na 26 jaar nog bij de Hoge Vertegenwoordiger.

Reportage: De kinderen van Srebrenica leren thuis elk hun eigen waarheid

3 Wat is de rol van de Bosnisch-Servische leider Milorad Dodik?

Dodik (62) is de Servische van de drie roterende presidenten. Hiervoor was hij premier en president van de Republika Srpska. Hij ontpopte zich in de loop der decennia van een relatief gematigde figuur en lieveling van het Westen tot een ultra-nationalistische en autoritaire heerser. De laatste jaren haalde hij zijn banden met Servië en Rusland aan: landen die ervan beschuldigd worden de Bosnische spanningen op te stoken. Maar zijn internationale netwerk is groter. Zaterdag kwam de Hongaarse premier Viktor Orbán langs, maandag mocht hij op bezoek bij Janek Jansa van Slovenië.

4 Wat kan en doet de internationale gemeenschap?

Ook op internationaal niveau is er van gemeenschappelijkheid nauwelijks sprake. Vorige week werd met moeite het mandaat verlengd van zeshonderd militairen die, onder de vlag van de Europese Unie, nog altijd in Bosnië aanwezig zijn. Rusland had gedreigd om in de VN-Veiligheidsraad tegen die voortzetting te stemmen, maar blokkeerde uiteindelijk alleen dat Schmidt een alarmerend rapport over de instabiele situatie mocht toelichten. Ook over de aanpak van Dodik is verdeeldheid. De VS hebben hem sancties en een inreisverbod opgelegd voor het ondermijnen van het Dayton-verdrag, de EU zet zulke stappen niet.

Balkan-experts wijzen de EU zelfs aan als medeveroorzaker van de onrust. De uitzichtloosheid van het toetredingstraject tot de EU voor landen die deel uitmaakten van voormalig Joegoslavië, zou bijdragen aan de onvrede en etnische spanningen. „Mensen in de regio hebben het gevoel dat ze niet op de EU kunnen vertrouwen en nationalistische politici hoeven zich er niets van aan te trekken. Dat maakt de spanning nu gevaarlijker dan toen er meer perspectief leek”, zegt Adnan Cerimagic van het Weense International Institute for Peace.

Zes Balkanlanden willen in de EU, maar die is terughoudend

5 Welke rol spelen andere spanningen in de regio?

In Noord-Kosovo was het in september onrustig. Nadat de autoriteiten daar Servische kentekens in de ban hadden gedaan, vlogen Kosovaarse overheidsgebouwen in brand en stuurde Servië militairen naar de grens. Die kwestie werd gesust met een akkoord in Brussel. Toch lijkt de onrust in de regio op korte termijn moeilijk te temperen. Al is het maar omdat er zowel in Bosnië als in Servië volgend jaar landelijke verkiezingen plaatsvinden. In campagnes voert nationalistische en racistische retoriek vaak de boventoon.

6 Gaat dit naar verwachting echt uit de hand lopen?

Een ‘antiterrorisme-oefening’ van de Bosnisch-Servische politie vlak bij Sarajevo wakkerde vorige maand de angst voor gewapende provocaties en escalatie aan. Toch lijkt niemand uit op geweld. „Er is geen oorlog en er komt geen oorlog”, zegt Dodik. Maar ook zonder fysieke strijd kan hij de Republika Srpska verder uit Bosnië en Herzegovina losrafelen en het land nog meer verzwakken. „We hollen van crisis naar crisis”, zegt Cerimagic.