Autoriteit Persoonsgegevens waarschuwt Eerste Kamer voor wet die data moet koppelen

Om „kafkaëske toestanden voor grote aantallen mensen” te voorkomen roept de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) de Eerste Kamer op niet met een nieuwe datakoppelingswet in te stemmen. Terwijl veel slachtoffers van de Toeslagenaffaire nog wachten op schadevergoeding, dreigt volgens AP-voorzitter Aleid Wolfsen een nog groter drama als de Wet gegevensverwerking samenwerkingsverbanden (WGS) wordt ingevoerd. De AP heeft de Senaat dinsdag per brief gewaarschuwd.

De WGS werd vorig jaar december door de Tweede Kamer goedgekeurd op de dag dat een Kamercommissie concludeerde dat burgers in de Toeslagenaffaire „ongekend onrecht” was aangedaan. Doel van de wet is onder meer fraude- en criminaliteitsbestrijding. Hiervoor regelt de WGS dat het Financieel Expertise Centrum (FEC), de Infobox Crimineel en Onverklaarbaar Vermogen (iCOV), de Regionale Informatie- en Expertise Centra (RIEC’s) en de Zorg- en Veiligheidshuizen (ZVH’s) gegevens met elkaar en later met private partijen, zoals banken, mogen uitwisselen. Het kabinet kan later nieuwe samenwerkingsverbanden aan de regeling toevoegen. Met de WGS dreigt volgens Wolfsen nu niets minder dan een „surveillancemaatschappij”.

Buurman

Wolfsen geeft het voorbeeld van een jaloerse buurman die anoniem bij de politie meldt dat de buren opeens wel in een erg dure auto rijden. Dit kan interessant zijn voor de Infobox Crimineel en Onverklaarbaar Vermogen of het Financieel Expertise Centrum, die gegevens met banken mogen uitwisselen. „Het kan natuurlijk niet zo zijn dat je door zo’n anonieme melding geen hypotheek meer kunt krijgen. Zonder dat je weet hoe dat komt. De WGS sluit het ontstaan van dit soort situaties niet uit”, zegt Wolfsen.

Hij verwijst naar eerder onderzoek dat de AP deed naar de Fraude Signalering Voorziening (FSV) van de Belastingdienst. Daar stonden 250.000 burgers in, veelal zonder dat dat ze dat wisten. Wolfsen: „Mensen belandden in de FSV op basis van een ‘signaal’. Vaak bleef onbekend wat dat signaal was. Dat konden ook anonieme telefoontjes bij kliklijnen zijn. Burgers die eenmaal in de FSV stonden, kwamen bijvoorbeeld niet meer in aanmerking voor schuldsanering of een betalingsregeling.”

Ook slachtoffers in de Toeslagenaffaire werden opgenomen in de FSV. Vervolgens werden de getroffen ouders vaak aan een strikt controleregime en terugbetalingsverplichtingen onderworpen.

Vrije hand

Het probleem met de WGS is volgens privacywaakhond AP met name dat onduidelijk is wanneer controlerende instanties gegevens van burgers met elkaar mogen combineren. ,,Ze krijgen de vrije hand om vrijwel iedereen door de mangel te halen. Zonder duidelijke aanleiding mogen algoritmes op zoek naar ongerijmdheden, die dan weer tot belastende vervolgonderzoeken kunnen leiden”, zegt Wolfsen.

Begin 2020 verbood de rechtbank nog het fraude-opsporingssysteem SyRI. Hiermee wilden gemeenten fraude met sociale voorzieningen opsporen. Met een algoritme werden risicoprofielen van burgers gemaakt. Dit gebeurde op basis van informatie uit databases van onder meer de Sociale Verzekeringsbank, de Belastingdienst en het UWV. Volgens de rechtbank was „oncontroleerbaar” hoe SyRI functioneerde en konden burgers niet nagaan of hun gegevens wel op juiste gronden waren verwerkt.

De WGS is volgens Wolfsen nog aanzienlijk ingrijpender dan het afgekeurde SyRI, omdat het een gegevensuitwisseling met veel meer organisaties omvat, ook buiten de overheid. „Dit is een nieuwe poging tot datakoppeling onder het mom van ‘je weet maar nooit waar het goed voor is’”, zegt Wolfsen.

Waarom de Tweede Kamer er na al die eerdere debacles dan mee heeft ingestemd? Wolfsen: „We hebben twee keer eerder kritisch geadviseerd over de WGS. Daar is ook wel wat mee gedaan. Misschien dachten de partijen die vóór stemden dat het nu wel goed zou zitten.”

Lees hier een column van Tommy Wieringa over SyRI: