Langzaam komt het steenkolentijdperk ten einde

Wie had een jaar of twee geleden gedacht, zegt de voorzitter van de klimaattop Alok Sharma, „dat we nu kunnen zeggen dat het einde van steenkool in zicht is”. Maar het is zo, zegt hij. „Vandaag verwijzen we steenkool naar de geschiedenis.”

Dit is vorige week donderdag, de internationale top in Glasgow is volop bezig en de kordate Brit Sharma presenteert een verklaring met handtekeningen van ministers uit 45 landen. Ze beloven hun gebruik van steenkool uit te faseren en geen nieuwe kolencentrales meer te bouwen. Grote economieën hanteren 2040 als deadline, de kleinere 2050.

Hoewel? Eén van de ondertekenaars en zware uitstoter Indonesië maakt bij de paragraaf over de bouw van nieuwe kolencentrales een voorbehoud. Bij de Filippijnen hetzelfde verhaal. En binnen een paar uur na de persconferentie komt een Poolse minister in de lucht: let op, wij zijn geen grote economie, dus we houden onze streefdatum op 2049.

Internationaal afspraken maken om het gebruik van steenkool terug te dringen – in de aanloop naar ‘Glasgow’ is het een van de grote doelen van organisator het Verenigd Koninkrijk. Logisch, aangezien steenkool wereldwijd de grootste bron van schadelijke uitstoot vormt. En tegelijk politiek lastig, want kolencentrales zijn voor opkomende landen een betrouwbare en relatief gemakkelijke energiebron.

NRC volgde de aanloop naar afspraken over de vervuilendste fossiele brandstof ter wereld. Vijf momenten springen eruit.

16 november 2017 – Alliantie tegen kolen

We waren „gewoon twee vrouwen die iets gedaan wilden krijgen”, blikt de Britse Claire O’Neill in Glasgow terug op haar initiatief, dat later cruciaal zal blijken. In 2017 bedenkt O’Neill, ze is dan minister van Klimaatsverandering, met haar Canadese collega de Powering Past Coal Alliance (PPCA). Een bondgenootschap waar landen, maar ook lagere overheden, banken en bedrijven zich bij kunnen aansluiten als ze toezeggen per 2030 van steenkool af te gaan. „We zeiden tegen elkaar, we praten zoveel over duurzame energie en waar het heen moet. Waarom focussen we niet op wat we áchter ons willen laten? En laten we landen vrijer in waar ze hun energie dan wel vandaan gaan halen? Die simpele boodschap sloeg aan.”

Hun idee ontstaat in september 2017 als de twee elkaar spreken in New York bij de Verenigde Naties. Twee maanden later presenteren ze hun alliantie op de klimaattop in Duitsland. „Meteen kwamen ministers naar ons toe: hallo, wij willen ook meedoen, waar kunnen we tekenen? Het was te gek.” Diezelfde week nog tekenen twintig landen, waaronder Nederland, dat dan nog 32 procent van zijn energie uit steenkool haalt.

Later zal de alliantie de toelatingseisen versoepelen, om hun beweging zo groot mogelijk te maken. Ze willen belangrijke spelers binnenhalen, symbolische partijen in hun strijd tegen steenkool. Het lukt: de PPCA krijgt een soort spilfunctie. Zo haken in 2018 de Australische steden Sydney en Melbourne aan, die beloven in 2035 alleen nog duurzame energie te gebruiken – in een land waar de landelijke regering steenkool nog hartstochtelijk verdedigt. En in 2019 komt Duitsland erbij, met als streefdatum 2038.

Dat is zo’n Noord-Europese gedachte, zo wérkt het gewoon niet voor veel landen

Het is ook Claire O’Neill die in 2017 op het idee komt de VN-klimaattop naar het Verenigd Koninkrijk te halen. Premier Boris Johnson vond het meteen een goed idee, zegt ze. En al is ze nu zelf geen minister meer, ze ziet haar manier van denken terug in Glasgow: „Het probleem is dat we een soort perfecte theoretische oplossing voor ons zien voor klimaatverandering. Met 100 procent duurzame energie, alles elektrisch, een ideale wereld. Dat is zo’n Noord-Europese gedachte, zo wérkt het gewoon niet voor veel landen. Mijn theorie: breek het grote probleem op in kleinere delen die haalbaar zijn en verschil maken.”

Het VK ziet aankomen dat één groot overkoepelend akkoord dit keer niet voor de hand ligt, maar wil de top wel graag tot een succes maken en lobbyt dus voor losse akkoorden, naast de onderhandelingen die landen in het officiële VN-verband voeren. Cars, coal, cash and trees, zo vat premier Johnson de prioriteiten samen. Voordeel van zulke aparte afspraken is dat landen die dwarsliggen er geen grip op hebben. Wie niet wil, doet gewoon niet mee.

21 september 2021 – Geen Chinees geld meer

Op de jaarlijkse vergadering van de Verenigde Naties zegt de Chinese president Xi Jinping plotseling in een videoboodschap geen nieuwe kolencentrales in het buitenland meer te financieren. Kort daarna laten grote Chinese banken weten geen leningen meer te verstrekken voor nieuwe kolencentrales. Een meevaller. Als gevolg blijken precies die landen waar China nog grote plannen had, in Glasgow ineens veel toeschietelijker om steenkool uit te faseren.

Neem Zuidoost-Azië: in deze regio lagen nog zeker zeventig nieuwe kolencentrales met Chinees geld in de planning. In Indonesië zou China meebetalen aan de helft van hun nieuwe centrales. Maar tijdens de klimaattop zegt de Indonesische minister van Financiën Sri Mulyani plotseling dat Indonesië „misschien wel in 2040 van steenkool af kan zijn, als we daar financiële hulp bij krijgen”. Haar opmerking wordt als doorbraak gezien; Indonesië staat in de top-tien wereldwijd wat steenkoolgebruik betreft. Ook Vietnam tekent onverwacht Alok Sharma’s verklaring. Daar zou China tien van de vijftien kolencentrales financieren.

Lees ook: China’s kolenverslaving is de grootste hindernis bij het halen van de klimaatdoelen

Groot obstakel blijft de binnenlandse steenkoolverslaving van China; meer dan de helft van het aantal kolencentrales wereldwijd staat dáár. Natuurlijk proberen ze binnen te komen met hun alliantie, vertelt Claire O’Neill, alleen lukt het niet erg. „We hebben met meerdere provincies gesproken, om te zien of we die konden overhalen. Maar de industrie is daar vaak in handen van regionale bestuurders die heel erg bezig zijn met de doelen die ze moeten halen.” En die ook gevoelig zijn voor orders van boven.

Later, na O’Neills tijd als minister, blijft de alliantie pogingen wagen, vertellen andere betrokkenen. Moeten ze het via de Europese Unie proberen? De EU mag een grote partij zijn, maar wordt in Beijing ook vaak als te kritisch gezien. Dus reizen diplomaten uit kleinere landen – Denemarken, Nieuw-Zeeland – af naar China. Maar in september worden tientallen provincies in China op een stroom-rantsoen gezet vanwege energietekorten en gestegen vraag na de coronacrisis; dit lijkt niet het moment. Het lukt niet.

Half oktober 2021 – Minder nieuwe centrales

De klimaattop komt dichterbij. Diplomaten van de PPCA proberen nieuwe leden te laten aansluiten. Ze benaderen Zuid-Korea bijvoorbeeld, waar twee ‘zware’ kolenprovincies al om zijn, maar de landelijke regering nog niet. Ambassadeurs en klimaatgezanten houden een online sessie waarbij ze groepsdruk uitoefenen en laten merken hoe graag ze willen dat Zuid-Korea zich aansluit. Zuid-Korea heeft al goede stappen gezet, complimenteert de Britse ambassadeur bij weer een andere gelegenheid, „en nu hoop ik op gedurfde en ambitieuze verdere toezeggingen”.

Intussen verschijnen allerlei rapporten waaruit blijkt hoezeer steenkool op zijn retour is. Sinds het klimaatakkoord van Parijs is de wereldwijde vraag naar nieuwe kolencentrales „ingestort”, constateert klimaatdenktank E3G: 76 procent van de plannen voor nieuwe kolencentrales is geannuleerd. In hun gigawatt-grafieken zie je bij rijke landen de afgelopen vijf jaar zowel het gebruik van steenkool als de plannen voor nieuwe centrales afnemen. Bij de armere landen neemt het gebruik nog wel toe, maar krimpt het aantal nieuwe kolenprojecten. Alleen in China stijgt zowel het gebruik als het aantal geplande nieuwe centrales.

2 november 2021 – Grote stap van Zuid-Afrika

Het is maar een zinnetje in de dagelijkse persconferentie van Alok Sharma, hij zegt het bijna terloops. „Er is een deal voor 8,5 miljard dollar om Zuid-Afrika sneller van steenkool af te helpen.” De VS, het VK en de EU betalen mee om Zuid-Afrika de overgang van steenkool naar duurzame energie te laten maken.

Opnieuw een losse afspraak, maar wel eentje van groot belang, zegt Jesse Burton, zij werkt in Zuid-Afrika voor E3G. „Dit is nooit eerder zo gedaan: een overeenkomst tussen een landelijke regering en meerdere donoren, zo specifiek gericht op steenkool en met aandacht voor bescherming van banen.” In Zuid-Afrika is steenkool goed voor zo’n driekwart van de energiemix en dat veranderen ligt politiek gevoelig. In de kolenmijnen, waar zwarte Zuid-Afrikanen werden uitgebuit, groeide het verzet tegen de apartheid.

Het akkoord met Zuid-Afrika wordt in Glasgow gezien als voorbeeld voor andere landen

Zuid-Afrika is ook bang om aan de transitie weg van steenkool te beginnen, zegt Burton, omdat er genoeg voorbeelden zijn waar die overgang slecht heeft uitgepakt. Ze noemt de sluiting van de mijnen in Limburg en in het VK in de jaren tachtig. „Er gaan nu voorspellingen rond dat meer dan 120.000 mijnwerkers hun baan zouden verliezen. Het is nogal wat om daaraan te beginnen.” De mijnen voorzien niet alleen in werk, maar ook bijvoorbeeld in gezondheidszorg.

Het akkoord met Zuid-Afrika wordt in Glasgow gezien als voorbeeld voor andere landen. Al ziet Burton daar ook een risico in: „Het is oppassen dat je de multilaterale, brede afspraken niet ondermijnt door dit soort deals on the side.” Diplomaten in Glasgow duiden het juist positief. Het is alsof Zuid-Afrika, dat zich vaak opwerpt als woordvoerder van heel Afrika en er dan hard ingaat, zich nu af en toe iets soepeler opstelt.

4 november 2021 – Energiedag

Elke dag heeft een specifiek thema gekregen in Glasgow en op donderdag ‘energiedag’ schrijft de Powering Past Coal Alliance er 28 nieuwe leden bij. Zeven landen en voor de rest provincies, steden en financiële instellingen. Oekraïne haakt bijvoorbeeld aan, na Polen en Duitsland het land met de grootste steenkoolcapaciteit van Europa. Bijna vijftig landen zijn nu aangesloten. Op het podium in de grote zaal zegt Claire O’Neill dat ze zich een trotse moeder voelt van een kind dat voor het eerst naar school gaat: „Kun je nagaan wat er gebeurt als de PPCA volwassen is.”

Ondanks alle diplomatieke moeite zit Zuid-Korea niet bij de nieuwe leden – al tekent het land wel Sharma’s verklaring. Van anderen die zich bij de PPCA aansluiten, zal het effect op de wereldwijde uitstoot klein zijn. Estland haakt aan, maar heeft al geen kolencentrales meer. En stadsstaat Singapore tekent als eerste Aziatische land, maar heeft nog maar 2 procent steenkool in zijn energiemix. Alok Sharma prijst de PPCA de hemel in en noemt de beweging „een spil in aanloop naar Glasgow”. „We draaien de financiering dicht en zo komt het einde van steenkool zonder meer in zicht.”

Die constatering klopt – de rol van vervuiler China buiten beschouwing gelaten. Deze zelfde donderdag blijkt dat China zijn dagelijkse steenkoolverwerking heeft opgevoerd naar 11,88 miljoen ton, een record. Alles om de stroomvoorziening en de productie in veiligheid te brengen, licht een ambtenaar van het verantwoordelijke staatsagentschap toe aan de Chinese krant Global Times. „Binnenkort verwachten we 12 miljoen ton per dag te halen.”

Claire O’Neill blijft zelfs over China optimistisch. Uiteindelijk willen de Chinezen gewoon zaken doen, zegt ze, dus wat als grote bedrijven om steenkoolvrije producten zouden gaan vragen? „Net als bij die deal met Zuid-Afrika moet je nagaan: wat is echt belangrijk voor ze? Ga niet eisen dat hun energie duurzaam moet zijn, maar zeg gewoon dat je een bepaalde maximale uitstoot voor je producten wilt. Zo kom je uiteindelijk wel binnen.”

Naschrift (8 november 2021): De oorspronkelijke kop boven dit artikel was te optimistisch. Daarom is die aangepast.