Burgers moesten steeds zelfredzamer worden, dat wreekt zich nu

Met een beroep op solidariteit en collectief verantwoordelijkheidsgevoel gaat het kabinet de corona-najaarsgolf te lijf. Eerder zei demissionair minister Hugo de Jonge (Volksgezondheid, CDA) „nul begrip” te hebben voor niet-gevaccineerden. Dinsdagavond was de toon vriendelijker, maar nog steeds dwingend. „Denk er nog een keer over na.” Tijdens de persconferentie waarin strengere maatregelen werden aangekondigd, deed ook Rutte een moreel beroep op burgers hun persoonlijke opvattingen – vaccinscepsis, afkeer van mondkapjes – minder zwaar te laten wegen dan het belang van het collectief. „We moeten dit samen blijven doen, en vooral ook: met een beetje begrip voor ieders mening en voor ieders situatie, en met een beetje mildheid naar elkaar.”

Het is een ingewikkelde ideologische draai die het kabinet maakt. Al zolang hij premier is, hamert Rutte op het belang van éígen verantwoordelijkheid. Mensen moeten zélf hun geluk nastreven, zelfredzaam zijn, eigen keuzes maken. Niet het geheel telt, maar individuele ontplooiing. Zowel gemeenschap als ‘staat’, zoals Rutte de overheid liever noemt, is daaraan ondergeschikt. Ruttes beleid van de afgelopen elf jaar is gericht op zelfredzaamheid: de basisbeurs werd vervangen door het leenstelsel, nieuwkomers moesten hun eigen inburgering gaan betalen, mensen met afstand tot de arbeidsmarkt moesten zelf beter hun best doen. Tegelijk werd bezuinigd op buurthuizen en bibliotheken, samenbindende plekken.

Lees ook: Van Rutte moeten mensen het zélf doen

Hyperindividualisme

Nu, in de coronacrisis, moet de doe-het-zelf-burger plaatsmaken voor de doe-het-samen-burger. „Als je al twee of drie generaties bezig bent het individu te verheerlijken, is dat moeilijk”, zegt VU-hoogleraar en filosoof Gabriël van den Brink (71), auteur van Ruw ontwaken uit de neoliberale droom uit 2020. „De moderne Nederlander koestert zijn keuzevrijheid, vindt zichzelf ‘volstrekt uniek’ of wil erkenning van zijn of haar ‘eigen identiteit’.” Het hyperindividualisme is na decennia liberale politiek tot diep in de haarvaten van de samenleving doorgedrongen.

Nederland volgt hierin een trend die in veel meer westerse democratieën zichtbaar is. Sinds het begin van de jaren tachtig staan „gedeelde waarden en sociale verbanden” onder druk in de westerse wereld, zegt Amitai Etzioni aan de telefoon vanuit Washington. Daar doceert de 92-jarige socioloog aan George Washington University. Etzioni is de prominentste voorvechter van het communitarisme, het gemeenschapsdenken, en heeft wereldwijd politici beïnvloed, onder wie premier Jan Peter Balkenende (CDA).

Etzioni zegt dat het niet meevalt: van burgers opeens vragen dat ze iets doen dat niet per se in hun éigen belang is, maar dat van de samenleving als geheel. Thuis werken. Een mondkapje in de winkel. „Het radicale individualisme is opgekomen in het Reagan-Thatcher-tijdperk, het werd de kernideologie van decennia van beleid. Zij rekenden af met de sociale welvaartsstaat uit de jaren 60, en legden de nadruk op de vrije markt. Gemeenschappen, zoals families, buurten of verenigingen, zijn aangetast. Nu is de boodschap opeens: denk ook eens aan de ander. Maar de basis van die bewering ontbreekt, het is een loze kreet. Want mensen hebben decennialang een andere boodschap gehoord.”

Gemeenschappen zijn jarenlang ondermijnd. Nu is de boodschap opeens: denk ook eens aan de ander

Amitai Etzioni socioloog

Lees ook: Iedereen kan straks een boosterprik krijgen - wat is daarvan het nut?

Juist daarom is het bereiken van de kleine groep ongevaccineerden zo lastig. Zij doen wat burgers voortdurend horen: ze zijn persoonlijk autonoom en kijken niet altijd voor oplossingen naar de staat. Uit onderzoek van I&O Research uit juli blijkt dat ongevaccineerden vaak persoonlijke redenen geven een vaccin te weigeren. Het voelt niet goed, mensen schatten hun persoonlijke risico laag in, vrezen effecten op termijn, of vertrouwen niet wat ze lezen. Ze geloven, kortom, in de persoonlijke vrijheid – en dus ook in de vrijheid een vaccin te weigeren.

Nu ziekenhuizen en IC’s weer volstromen met overwegend ongevaccineerde coronapatiënten, roeren ook de gevaccineerden zich steeds nadrukkelijker. Ook zij claimen de vrijheid te verdedigen. De vrijheid om door te gaan waar ze gebleven waren begin 2020. Terug naar het oude normaal. Niet alle gevaccineerden doen dat uit naastenliefde, zegt Gabriël van den Brink, maar om zelf weer te kunnen leven en genieten als vroeger. En ook gevaccineerden houden zich lang niet altijd aan de basisregels die nog altijd gelden, zoals elkaar de ruimte geven.

Lees ook: Het genadeloze oordeel van de gevaccineerde Nederlander

We zijn zeventien miljoen kleine zelfstandigen geworden, die zelf bepalen welk risico ze willen nemen

Gabriël van den Brink filosoof

In het begin was de saamhorigheid nog best groot, volgens de filosoof vooral door de angst voor het nog onbekende virus. Lang duurde dit niet. Filosoof Van den Brink: „Ik ben zelf van het voorzichtige soort. Better safe than sorry. Maar je hebt ook veel mensen die denken: hoezo kwetsbaar? Dat bepalen we toch zélf wel? Ik ben toch gezond? De mindset van: Ik heb God, gemeenschap en de staat niet nodig. Ik zie vrijheid als een groot goed, maar af en toe denk ik: we zijn liberaler geworden dan goed voor ons zelf is. We zijn allemaal ondernemers geworden. Zeventien miljoen kleine zelfstandigen die zelf bepalen welk risico ze willen nemen.”

Fransen of Italianen, zegt Van den Brink, zijn gewend aan sturing ‘van bovenaf’. Alleen in Nederland lijkt eindeloos te worden gediscussieerd over QR-codes en mondkapjes, en de impact ervan op de persoonlijke levenssfeer.

Krachtig durven ingrijpen

Voor een succesvolle corona-aanpak zijn enkele basisvoorwaarden essentieel, zegt Etzioni, die enkele westerse landen vergeleek. Er moet vertrouwen van burgers zijn in de overheid, en die overheid moet krachtig durven ingrijpen. Tegelijkertijd moet de samenleving een zelfcorrigerend vermogen hebben, zegt hij. Dat verklaart volgens hem het relatief succesvolle beleid van Japan, vergeleken met de VS („geen sterke centrale overheid, weinig gemeenschapszin”) en Zweden („wel weer gemeenschapszin, maar een libertair ingestelde overheid die zwak ingrijpt”).

„De meeste serieuze wetenschappers”, zegt Van den Brink, „vertellen je dat samenwerking dé manier is waarop we verder zijn gekomen in de geschiedenis.” In het Westen raakte dat besef in ongenade. De aftrap werd al een paar eeuwen terug gegeven, door liberale filosofen. Na de val van het communisme in 1989 scheen het een uitgemaakte zaak: de staat was iets voor socialisten, de gemeenschap iets voor christen-democraten. „Nog nooit is er een samenleving geweest die het individu zo centraal heeft gesteld”, zegt Van den Brink. Het resultaat is wat hij „een ongekend historisch experiment” noemt.

Amitai Etzioni zegt dat de waardering voor de gemeenschap in Europa en de VS is ingeruild voor nationalisme – gemeenschapsdenken op grotere schaal. Maar dat, zegt hij, gaat over houden van je land. Niet om je naaste. Volgens Van den Brink is de opkomst van rechtspopulistische partijen een reactie „op de heersende liberale hegemonie” in de politiek. „Ik stem niet op zulke partijen, maar ik begrijp heel goed waar ze naar verlangen.” Van den Brink wil niet terug naar het verleden. Het liberalisme heeft veel opgeleverd: welvaart, emancipatie, beter opgeleide mensen. Hij ziet echter ook een keerzijde: burgers met een al te assertieve of zelfs agressieve houding. De hoge eisen die mensen stellen bij levensgeluk en liefde. De harde afkeer van mensen die minder goed meekomen in het liberale feestgedruis.

Een nieuw gemeenschapsdenken is in crisistijd moeilijk te bereiken, zegt socioloog Etzioni. Hoe moeten overheden er dan voor zorgen dat mensen een vaccin nemen of zich aan maatregelen houden? „Het voor gek zetten van ongevaccineerden werkt niet, vergelijk het met het deplorables-argument van Hillary Clinton in 2016. Overheden maken een cultureel thema van de coronacrisis, en verdelen de samenleving in groepen. Het zou beter zijn als ze het alleen over de gezondheidscrisis hadden, de rest is ondergeschikt.”