Hoe een leider praat over het klimaat

Wij zijn de eerste generatie die de gevolgen van klimaatverandering aan den lijve ondervindt en de laatste die er iets tegen kan doen. Dit is een strijd om het voortbestaan van onze kwetsbare planeet. We staan op de grens van zelfmoord. Landen moeten de verantwoordelijkheid nemen voor de vernietiging die we aanrichten, niet alleen van onze planeet, maar ook van onszelf. Het rapport over klimaatverandering betekent code rood voor de mensheid. De alarmbellen zijn oorverdovend.

Aan het woord zijn oud-president Barack Obama, Glasgow-voorzitter Alok Sharma, paus Franciscus, premier Boris Johnson en VN-chef António Guterres. Net als de meeste wereldleiders gebruiken ze graag grote woorden als het over klimaatverandering gaat. Ook nu weer, in de aanloop naar de belangrijke top in Glasgow.

Maar wat als straks de resultaten tegenvallen? De klimaattop in Parijs in 2015 was een van de weinige conferenties waarover na afloop door bijna iedereen positief werd geoordeeld. Maar meestal is de conclusie dat de grote woorden schril afsteken bij de resultaten van de onderhandelingen.

Linda Steg, hoogleraar omgevingspsychologie in Groningen, begrijpt wel dat wereldleiders met hun woorden een gevoel van urgentie willen creëren. „Maar je moet niet alleen maar drama en angst oproepen. Dan kunnen mensen lamgeslagen worden. Dan maak je ze bang, zonder dat je erbij vertelt wat ze er zelf aan kunnen doen. Veel mensen zijn dan geneigd de kop in het zand te steken.”

Handelingsperspectief blijkt het toverwoord. Maar het zijn wel de wereldleiders, het is wel de overheid die dit perspectief moet bieden, vertelt Steg in een telefoongesprek. Dus als je wilt dat mensen snel van het gas afgaan, moet je beleid voeren om dat aantrekkelijk te maken. „Dat helpt meer dan alleen maar zeggen dat we ‘iets’ moeten doen, dat we geen fossiel meer mogen gebruiken.”

Het rapport over klimaatverandering betekent code rood voor de mensheid

Boris Johnson premier van het Verenigd Koninkrijk

Verdoezelen die grote woorden misschien dat wereldleiders dat zelf eigenlijk ook niet goed weten?

„Je moet een duidelijk beeld schetsen waar je als leider met je land naartoe wilt. Daar zit een spagaat. Politici gebruiken wel grote woorden, maar die komen nog onvoldoende tot uiting in grote daden. Misschien speelt de vrees mee dat impopulaire maatregelen stemmen kosten. Maar het is de vraag of dat zo is. Als ik een lezing geef, vraag ik weleens om in te schatten hoeveel mensen klimaatverandering ontkennen of niets moeten hebben van klimaatbeleid. Meestal blijkt er sprake van een overschatting. In werkelijkheid is die groep helemaal niet zo groot.”

Wat doet het met mensen als in Glasgow de resultaten tegenvallen?

„Als het vertrouwen in anderen laag is, denk je zelf ook dat het niet veel zin heeft om in actie te komen. Dan voelt het als een druppel op een gloeiende plaat. Het is dus heel belangrijk om te laten zien dat iedereen zijn verantwoordelijkheid neemt.”

Verklaart dat misschien ook waarom mensen naar China wijzen en zeggen: wij kunnen wel een streng klimaatbeleid voeren, maar als China niet meedoet heeft dat geen zin?

„Om te beginnen kun je daar tegen inbrengen dat de klimaatimpact per burger in China een stuk lager is dan bij ons. Met de beschuldigende vinger naar China wijzen kan een manier zijn om te rechtvaardigen waarom je zelf niks doet. Het kan ook een terechte zorg zijn. Mijn buren doen niks, onze regering niet, als China niet meedoet, en India, dan voel je je machteloos. Het is de vraag of die perceptie terecht is, want veel mensen doen wel iets.

„Dat is precies waar we nu in gevangen zitten. Er zijn echte systeemtransities nodig, waarin iedereen meedoet. Dat maakt het ook zo lastig. Zodra je een negatief idee hebt over de actiebereidheid van één van die partijen, zal het voor je gevoel minder kansrijk zijn dat dit gaat lukken. Daarvoor is écht leiderschap nodig.”

Greta Thunberg, de jonge Zweedse klimaatactiviste, weet dat gebrek aan leiderschap feilloos door te prikken. Wat vindt u van haar manier van optreden?

„Laatst heb ik in een cursus over milieuvraagstukken studenten omgevingspsychologie een filmpje van haar laten zien en gevraagd: wat denk je dat dit met haar toehoorders doet? Motiveert het mensen? Sommigen dachten dat het weleens averechts zou kunnen werken. Greta Thunberg creëert volgens hen heel erg een wij-zijgevoel. Of je hoort bij de kritische, hoogopgeleide mensen die het allemaal zeggen te snappen, of je hoort daar niet bij. En als je het gevoel hebt dat je niet bij die groep hoort, ben je ook minder geneigd te doen wat die groep vraagt. Anderen vonden haar heel erg ‘offensive’ – hoe zeg je dat in het Nederlands. Dat ze groepen in de verdediging drukt. Ook dat helpt niet om de boodschap over te brengen.”

De wereld staat op de grens van zelfmoord

Paus Franciscus

Toch krijgt Thunberg vaak een staande ovatie van de politici die ze net de huid vol heeft gescholden.

Steg moet lachen. „Wat zou er gebeuren als ze allemaal boe gingen roepen? Ik denk dat het met imago te maken heeft, angst voor een slecht imago.”

Stel dat u speechschrijver was van president Biden of van premier Rutte. Wat zou u ze laten zeggen?

„Om te beginnen: dat we nu echt actie moeten ondernemen om klimaatverandering tegen te gaan en wat er zou gebeuren als we dat niet doen.”

Dus toch een beetje angst creëren…

„Nee, daar gaat het niet om. Je moet duidelijk maken wat de keuze is. Populisten zeggen weleens dat we kunnen kiezen: of we doen iets aan klimaatverandering en dan hebben we met zijn allen een miserabel leven, of we doen niets en dan is het leven happy ever after. Zo is het natuurlijk niet: ook niets doen heeft ernstige consequenties.

„Vervolgens zou ik uitleggen dat we allemaal actie moeten ondernemen. Dus u ook. En u kunt dit, dit en dit doen. En wij gaan dit en dit doen om dat mogelijk te maken. En de industrie gaat dit en dit doen. Zo geef je mensen het gevoel dat er een kans bestaat dat we het samen oplossen.”

Lees ook dit artikel: Op de klimaattop in Glasgow liggen daad en woord ver uit elkaar