Werk vraagt steeds meer van ons: ‘Je baas of opdrachtgever steelt voortdurend energie en tijd van jou’

Tijdens de eerste coronagolf, maart vorig jaar, was Marguerite van den Berg directeur van de master sociologie aan de Universiteit van Amsterdam en gaf ze zelf nog een vak. „Van de ene op de andere dag moest ik ervoor zorgen dat al mijn studenten online konden én zelf online lesgeven”, vertelt ze bij een kop koffie. Intussen waren ook de scholen gesloten en zat ze, net als het gros van de Nederlandse ouders, thuis met haar kinderen, 4 en 7 jaar oud. „Die moest ik ook nog verzorgen en les geven.”

Tot haar grote verbazing werd hier op haar werk geen enkele rekening mee gehouden. Sterker, ze moest meer werk verzetten dan ooit. „Het leek alsof ze bij de UvA vergeten waren dat er maar vierentwintig uur in een dag zit. Ik werd daar heel opstandig van en kreeg zin om een stuk te schrijven over het belang van staken.”

Het werd geen stuk, maar een heel boek. In Werk is geen oplossing betoogt Marguerite van den Berg dat we allemaal te veel werken en massaal moeten beginnen met werk weigeren. „Iedereen is moe en niemand heeft tijd”, schrijft ze herhaaldelijk. De oorzaak: werk vraagt steeds meer van ons. En dat terwijl we er steeds minder zekerheid voor terugkrijgen.

Van den Berg deed jaren onderzoek naar onze relatie tot werk. „Sinds de jaren tachtig zijn we alleen maar meer gaan werken, in betaalde én onbetaalde uren. We verwachten nog steeds dat werk ons zekerheid geeft, maar die belofte wordt steeds minder vaak ingelost.” Een baan betekent niet dat je in al je behoeftes kunt voorzien, zeker niet als je als enige de kost voor het gezin verdient. Zaken als kinderopvang en zorg worden alleen maar duurder, en een huis kopen is zelfs voor mensen met een bovenmodaal inkomen lastig.

En dus roept van den Berg op tot collectief staken en werk weigeren. Op grote, maar vooral ook op kleine schaal. „Je baas of opdrachtgever steelt voortdurend energie en tijd van jou. Het is dus zaak om te kijken hoe je dit terug kunt stelen.” Dit kan, zo schrijft ze in haar boek, bijvoorbeeld door tijdens werktijd dingen voor jezelf te doen, pauzes te rekken, of door gewoon iets minder hard te werken.

Je schetst in je boek een tamelijk grimmig beeld. We zouden massaal worden uitgebuit. Maar er zijn toch ook een heleboel mensen die hun werk leuk vinden?

„Dat klopt. Heel veel mensen voelen heel veel verbinding met hun werk en zullen dit niet zo snel associëren met uitbuiting. Maar daarin schuilt nu juist het gevaar.

„Wanneer je passie hebt voor je werk, ga je al snel harder lopen. In veel sectoren heerst bovendien het idee dat je niet betaald hoeft te worden voor hetgeen je leuk vindt. Maar wat eerst vooral gold voor de kunsten, lijkt nu de heersende moraal in veel sectoren. Je hoeft maar een vacaturesite te openen en overal staat dat men niet zit te wachten op mensen met een negen-tot-vijfmentaliteit. Ik zie niet in wat er mis is met die mentaliteit. Je wordt toch maar van negen tot vijf betaald?”

Op de universiteit lijkt overwerken zo onderhand de norm. Weiger jij vaak werk?

„Ik ben inmiddels heel bedreven in ‘nee’ verkopen. Dat moet ook wel, want anders zou ik een heleboel dingen doen waar ik niet voor betaald word. Dat ik een vast contract heb, maakt het voor mij wel makkelijker werk te weigeren. Maar ook toen ik dat nog niet had, heb ik nee gezegd op dingen. Seminars organiseren bijvoorbeeld. Daar staan geen uren tegenover en op die uren word je binnen de universiteit afgerekend. Bij promovendi en studenten die ik begeleid, ben ik juist weer heel vrijgevig met mijn tijd.”

Lees ook het interview met Amelia Horgan: Waarom twintigers en dertigers klaar zijn met altijd ‘aan’ staan

Toch is het ook Van den Berg niet altijd gelukt om voet bij stuk te houden. „Werk weigeren is zeker niet makkelijk”, geeft ze toe. „Er wordt een appèl gedaan op ons verantwoordelijkheidsgevoel. Zeker in sectoren als onderwijs en zorg zijn werknemers hier gevoelig voor.”

Juist daarom is het volgens haar belangrijk om samen een vuist te maken. Niet alleen door lid te worden van de vakbond, maar ook door verhalen van werkweigering met elkaar te delen. In haar boek staat een voorbeeld van een vrouw uit een documentairefilm over een Madrileens vrouwencollectief. De vrouw komt tegen haar slechtbetaalde baan als caissière in opstand door mensen stiekem gratis boodschappen mee te geven.

Gratis boodschappen weggeven lijkt me riskant. Grote kans dat je baas je ontslaat. Een heleboel mensen kunnen zich dat financieel niet permitteren.

„Ik zeg ook niet dat je dit moet doen. Op welke manier en in welke mate je werk kunt weigeren, is sterk afhankelijk van de context waarin je werkt en je eigen situatie. Het is ook niet mijn bedoeling werkenden zelf verantwoordelijk te maken voor hun eigen situatie, maar ik denk wél dat mensen meer ruimte hebben om werk te weigeren dan ze zelf denken. Online werken biedt daar heel veel ruimte voor, want je collega’s en je leidinggevende hebben niet altijd door wat je precies aan het doen bent.”

Wat bedoel je hiermee? Dat je midden op de werkdag op een terras moet gaan zitten?

„Zeker. Dat is heel goed! Maar doe dat dan niet met het idee dat je daarna weer lekker kunt ‘knallen’, maar gewoon omdat je er zin in hebt.”

Veel mensen voelen zich schuldig als ze dat doen.

„Ja, en van dat schuldgevoel moeten we nu precies af. Wat hierbij helpt, is enige afstand te nemen van je werk. Wees realistisch over wat werk je brengt en probeer jezelf minder aan dat werk te verbinden. Bedenk dat de baas of organisatie waar je voor werkt geen grens heeft, die vraagt altijd meer. Als wij geen grens stellen, worden we steeds meer overvraagd. De enige reden dat de achturige werkdag is ingevoerd en dat we zoiets als weekend hebben, is omdat wij hier collectief voor hebben gestreden.”

Moeten we dan niet gewoon lid worden van de vakbond?

„Dat zeker. Maar dan moeten we de vakbonden ook dwingen een andere koers te varen. De vakbonden gaan nog veel te veel uit van het idee dat iedereen werk moet hebben. Terwijl we af moeten van het idee dat werk de oplossing is. We moeten juist minder gaan werken zodat we tijd hebben voor andere belangrijke dingen, zoals zorgen voor onze ouderen en kinderen. Het CNV kwam laatst met een voorstel voor een 30-urige werkweek met behoud van salaris. Daarmee zouden we écht iets opschieten. Hiermee neem je serieus dat mensen meer zijn dan werknemer alleen.”