Van bewondering naar negatieve beeldvorming

Het zijn niet alleen politici die hechten aan beeldvorming. We doen het allemaal. Ieder weet dat niemand de toekomst naar zijn hand kan zetten, en toch willen we dat. Op zijn minst willen we bepalen hoe toekomstige generaties naar ons kijken, naar onze fouten en vooral naar onze successen. Vandaar dat we proberen de taal zo om te buigen dat het lijkt alsof we wél vooruit kunnen kijken. En dat doen we via het woord icoon. Toen de chaos en paniek op het vliegveld in Kabul zo immens waren dat wanhopige Afghanen zich aan het landingsgestel van vertrekkende vliegtuigen vastklemden en daarmee de lucht in geslingerd werden, heetten de beelden daarvan meteen ‘iconisch’. Terwijl een icoon toch eenvoudigweg een beeltenis is, of een evenbeeld. Waarvan zijn die ongelukkige luchtvluchtelingen een afbeelding?

Maar het woord icoon betekent meer. Het staat ook voor traditionele schilderingen van Christus of een andere heilige op een paneeltje, zoals die in de oosters-orthodoxe kerken talrijk aanwezig zijn. Icoontjes tref je ook aan op een computer- of telefoonscherm, het zijn pictogrammen, symbolen die een handeling of functie aanduiden in de plaats van tekst. Zo staat de gestileerde afbeelding van een prullenbak voor ‘verplaats informatie die niet meer van belang is hiernaartoe’.

Icoon komt via het Latijn van het Griekse eikon dat gelijkenis, afbeelding en portret betekent. Vandaar de iconen zoals de heiligenportretten van de beroemde middeleeuwse Russische meester Andrej Roeblov, de iconostase, de wand met beelden en schilderingen in de orthodoxe kerken waarachter zich de mysteriën voltrekken. De ketterse iconoclasten sloopten als echte beeldenstormers in de achtste en negende eeuw alle beeltenissen uit hun kerken. Maar op geen enkele wijze laten deze betekenissen zich verbinden met het iconische beeld van vluchtelingen die aan een vliegtuig hangen.

Lees ook Dit is ons mondiaal visueel geheugen

Waardeoordeel

Daarvoor moeten we naar het Engels. Midden vorige eeuw kreeg het woord icon daar een extra betekenis. Van afbeelding verschoof die naar beeld: ‘personen of dingen die gezien worden als representatief, als symbool voor een beweging of een cultuur en dus ook als een persoon of instituut die respect afdwingt’. Deze nieuwe betekenissen zijn overgewaaid naar het vasteland van Europa en zo kon in 1996 een Nederlandse krant al schrijven over Steve Jobs, die de computer uitgerust heeft met gemakkelijk te bedienen icoontjes, maar die nu zelf een icoon geworden is. Het Humanistisch Verbond eert Hedy d’Ancona als feministisch icoon.

Bij het iconisch beeld uit Kabul gaat het niet om bewondering, integendeel, maar om een foto die representatief zou zijn voor de chaotische aanpak en paniek, om een foto die de negatieve beeldvorming bepaalt. Maar hoe weten we dat? We kunnen toch pas achteraf vaststellen wat er precies gebeurd is en welk beeld daar representatief voor is? Daar leggen we ons niet bij neer; we proberen met het woord iconisch nu al toekomstige generaties ons beeld, ons waardeoordeel op te dringen.