‘Rusland zit heel dicht tegen een dictatuur aan’

Galina Timtsjenko klinkt opgewekt, aan de telefoon vanuit de Letse hoofdstad Riga. Ze heeft net met de redactie gevierd dat het door haar opgerichte nieuwsplatform Meduza precies zeven jaar bestaat. De circa 45 journalisten vierden ook dat ze er ondanks tegenwerking van de Russische autoriteiten nog steeds zijn. Vanzelfsprekend is dat niet. Onafhankelijke Russische media, zowel binnen als buiten Rusland, staan onder zware druk. Internetcensuur neemt toe. Op de persvrijheidsindex van Reporters Sans Frontières staat Rusland op nummer 150 van de 180 landen.

Na zeven jaar is Meduza zowel binnen als buiten Rusland een belangrijke onafhankelijke nieuwsvoorziening, met artikelen in Russisch en Engels.

Timtsjenko geldt als een van de boegbeelden van de Russische journalistiek. Bij Meduza is ze bestuursvoorzitter, naast hoofdredacteur Ivan Kolpakov. Deze maandag verzorgt zij op verzoek van kenniscentrum Raam op Rusland een lezing in de Rode Hoed in Amsterdam. Titel van de lezing: ‘The Kremlin crackdown, het einde van de vrije pers in Rusland’.

Buitenlands agent

In april van dit jaar werd Meduza als eerste medium aangemerkt als ‘buitenlands agent’. Het etiket betekent een verplichte mededeling bij elke uiting („Deze boodschap is gecreëerd en/of verspreid door een buitenlands massamedium dat fungeert als buitenlands agent”), strenge financiële controle door de overheid en bronnen die niet meer willen praten. Maar het meest ingrijpend, zegt Timtsjenko, was het weglopen van de adverteerders.

„Binnen een week waren we 90 procent van onze adverteerders kwijt. We hadden ze juist zorgvuldig binnengehaald. We hadden advertenties van bedrijven met ‘Ros’ in hun naam, die waren verbonden met de regering. Die vielen natuurlijk weg. Ook andere bedrijven haakten af, want het bedrijfsleven is allergisch voor zelfs maar de schaduw van een schandaal.”

Lees ook dit artikel over het buitenlands agent-etiket in Rusland

Het buitenlands agent-etiket werd dit jaar een veelgebruikt instrument van de Russische overheid om media dwars te zitten. Tientallen media en individuele journalisten kwamen op de lijst, zonder logica of verklaring. Meduza overleefde door onmiddellijk een crowdfundingsactie te beginnen – „De software daarvoor stond al klaar, van een eerdere actie die op het laatste moment niet nodig was”. Het jaarbudget van drie miljoen euro komt nu voornamelijk uit donaties, onder meer uit Nederland. Meduza is inventief bij het binnenhalen van geld. Ze werken samen met musici, sinds kort verkopen ze een hele reeks merchandise-artikelen van jonge ontwerpers, variërend van portemonnees tot sokken.

Journalistieke ballingen

Timtsjenko (1962) werd in 2014 ontslagen als hoofdredacteur van nieuwssite Lenta.ru, na publicatie van een interview met een leider van een rechts-radicale Oekraïense beweging. De eigenaar van Lenta.ru verving Timtsjenko door een Kremlingezinde journalist. Een deel van de redactie stapte ook op en volgde hun ontslagen chef.

De groep besloot buiten Rusland verder te gaan. Letland heeft veel voordelen: een uur vliegen van Moskou, veel Russischtaligen, goed verbonden met West-Europa, goede digitale infrastructuur. De medewerkers van Meduza wonen in diverse landen – de maker van de podcast woont in de VS. Thuiswerken tijdens corona was geen probleem. „We waren al volledig ingesteld op online vergaderen.”

Met de toenemende onderdrukking van onafhankelijke media wijken meer Russische nieuwsorganisaties uit naar het buitenland. De bekendste krant die vanuit Rusland opereert werd op 8 oktober wereldnieuws. Dmitiri Moeratov, hoofdredacteur van Novaya Gazeta, ontving de Nobelprijs voor de Vrede, samen met de Filipijnse journalist Maria Ressa. De prijs is een steunverklaring aan de vrije pers in onvrije landen. Moeratov wordt door medestanders van oppositiepoliticus Aleksej Navalny bekritiseerd omdat hij journalistieke concessies doet om met het Kremlin in gesprek te blijven. Novaya Gazeta ontsnapte tot nu toe aan het etiket ‘buitenlands agent’.

Lees ook dit commentaar over de Nobelprijs voor de Vrede

Volgens Timtsjenko is het „min of meer” mogelijk om in Rusland nieuws te brengen buiten de staat om. „De mogelijkheden zijn natuurlijk enorm uitgebreid, je kunt je publiek bereiken via een app, een nieuwsbrief per mail, een video op YouTube. Dagelijks trekken onze website en app een half miljoen unieke bezoekers, 15 miljoen per maand. Van de lezers woont 73 procent in Rusland, 27 procent elders.”

Kritiek op de door Moeratov gekozen strategie is aan Timtsjenko niet besteed. „Hij is een held. Ik kies voor een andere strategie, maar hij heeft het volste recht om zijn strategie te kiezen. Het is niet aan mij om Moeratov te vertellen hoe hij zijn werk moet doen: ik zit in Letland, hij zit in Rusland.”

Verdeeldheid onder kritische journalisten speelt het Kremlin in de kaart. „Ik begrijp dat gezeur over concessies niet. Er is een oorlog tegen media gaande in Rusland. Zes journalisten van Novaya Gazeta zijn vermoord omwille van hun werk. Wat nu telt is solidariteit. Laten we over dit soort dingen discussiëren als de oorlog voorbij is. We hebben nu geen tijd om elkaar te bevechten.”

Nobelprijs als schild

Tekenend voor de intimidatie van de media was Poetins antwoord op een vraag over Moeratovs Nobelprijs, tijdens een interview op een conferentie over energie. „Als hij de Nobelprijs gaat gebruiken als schild om de Russische wet te overtreden, dan doet hij dat om aandacht te trekken, of om een andere reden. Wat zijn verdiensten ook zijn, iedereen moet duidelijk begrijpen: Russische wetten moeten worden gevolgd.”

Moeratov, die op de dag dat hij de prijs kreeg al aankondigde zich te zullen inzetten voor media met het buitenlands agent-etiket, laat zich niet afschrikken. Dat bleek afgelopen donderdag, toen hij Poetin bij een sessie in debatclub Valdai voorlegde dat de buitenlands agent-wet vaag is, en dat media zonder waarschuwing vooraf of beroepsmogelijkheid achteraf op de lijst worden gezet. Verrassend genoeg zei Poetin dat de wet verbetering behoeft en dat hij daar opdracht toe zal geven.

Niet alleen de vrije pers staat onder druk. Politieke tegenstand wordt sinds begin dit jaar harder gesmoord dan voorheen. Elke connectie met Navalny of zijn anti-corruptie organisatie FBK is reden voor arrestatie. De fraude bij de parlementaire verkiezingen van september was omvangrijker dan ooit, zegt Timtsjenko.

Wat verklaart de sterk toegenomen repressie? Timtsjenko ziet een aantal triggers, gebeurtenissen die aan de repressiegolf vooraf gingen: het protest in Wit-Rusland tegen machthebber Loekasjenko, de vergiftiging en vervolging van Navalny, regionale protesten in het oosten van Rusland. Maar de onderliggende verklaring is volgens Timtsjenko het verlangen van Poetin om „voor altijd” aan de macht te blijven. „Zoveel maatschappelijke sectoren liggen onder vuur. Het laatste verzet wordt stukje bij beetje uitgeschakeld. We zitten nu heel dicht tegen een dictatuur aan.”

Velen vrezen dat Rusland terugkeert naar Sovjet-tijden. Is die vrees terecht? „Ik haat de ideologie van de Sovjet-Unie. Maar er is één belangrijk verschil met wat we nu zien in het Rusland van Poetin. De leiders van toen hadden ideeën en idealen voor een betere toekomst. Poetin kijkt alleen maar terug. Hij heeft geen visie op de toekomst. Hij heeft het altijd over Ruslands grootse verleden, en altijd weer over de Tweede Wereldoorlog. Poetin, word wakker! De oorlog is voorbij!”

Er rest nog één vraag. Waarom is een nieuwsorganisatie genoemd naar een vervloekte vrouw uit de Griekse mythologie, een vrouw met slangenhaar? Timtsjenko lacht. „Toen we begonnen met dit project zaten we in een café in Moskou. Ik zei tegen de anderen: ze zullen ons blokkeren en tegenwerken, maar als ze één kop afhakken zullen er twee koppen terugkeren. Ah, zei iemand, zoals Medusa. Dat klopte niet, het was Hydra. Maar we vonden Medusa een mooier woord.”