Dit heeft Marloes van Noorloos geleerd van Clara Wichmann over straffen

‘Wie een strafbaar feit pleegt, is niet meteen een onmens. Oftewel: blijf altijd de mens achter de misdadiger zien! Dat is wat je kunt leren uit het werk van Clara Wichmann en ook van Willem Nagel, bijvoorbeeld in zijn rede ‘Het strafrecht en de onmens’ uit 1956.

„Clara Wichmann verzette zich tegen het strafrechtelijk systeem in het begin van de vorige eeuw. Ze hamerde op een verband tussen delicten en sociale omstandigheden: armoede, verwaarlozing bij de opvoeding, woningnood. Zij stelde dat een competitieve samenleving, waarin grote groepen mensen achterblijven, de misdaad voedt. Ze bekritiseerde het strafrecht vooral óók omdat het de bezittende klasse beschermt. Ze meende dat je in verzet móét komen tegen onrechtvaardige strafwetten.

„Mensen die zelf niet in noodlottige omstandigheden zijn opgegroeid, ‘hebben niet het recht koud en hard de hoogste zedelijke eisen te stellen’ aan anderen, schreef Wichmann. Criminoloog Willem Nagel vond een halve eeuw later dat Wichmann hiermee te veel nadruk legde op de positie van de dader. Die kanttekening deel ik wel met hem. Wanneer je iemand niet verantwoordelijk houdt voor zijn daden, neem je hem niet meer serieus als mens, vond Nagel. Anders dan Wichmann was hij op zichzelf niet tegen het opleggen van straf. Wel pleitte hij voor een humaner strafrecht, waarin misdadigers niet als vijanden worden uitgesloten in de samenleving.

‘Tegen mijn studenten zeg ik altijd: de wet is niet per se het recht. Ontwikkel je kritische vermogen! Denk na over de letter én de geest van de wet, over de tijd en context waarin die is ontstaan, wat de bedoeling was en nu is, denk na over maatschappelijke veranderingen, over de betekenis ervan voor zowel daders als slachtoffers.

„Dit gold in de tijd van Clara Wichmann, en van Willem Nagel, maar zeker ook in deze tijd. Harder straffen geldt nu steeds vaker als oplossing voor tal van problemen. Tegelijkertijd zie je dat dit geen antwoord is op de grote problemen van nu. Migratiestromen laten zich niet beteugelen door mensen op te sluiten in kampen. Zie de toeslagenaffaire: dat krijg je als je een systeem optuigt waarin je mensen als fraudeurs benadert. Ook daar zie je dat de kwetsbaarste groepen het hardst worden geraakt.

„In de jaren van mijn promotieonderzoek woonde ik een keer een college bij waarin verpleegkundige Lucia de Berk haar verhaal vertelde. Zij werd in 2003 door een gerechtelijke dwaling tot levenslang veroordeeld. Ruim zes jaar heeft zij toen gevangengezeten. Het schokte mij dat zij in het proces niet als mens, maar als onmens, werd gezien. Daarvan heb ik geleerd dat er in de wereld méér nodig is dan alleen wetten wanneer je de menselijke waardigheid wilt beschermen. Juist in het strafproces gaat het om de manier waarop we naar mensen kijken.”