Gekwetste Erdogan slaat verrassend hard terug

De Turkse president Erdogan heeft de relatie met tien westerse landen, waaronder de Verenigde Staten, Duitsland en Nederland, dit weekend op een ongebruikelijke manier op scherp gezet. Dat deed hij door tijdens een toespraak de ambassadeurs van de tien staten tot ongewenste vreemdelingen te verklaren. Zijn woede was gewekt door een verklaring van de gezanten afgelopen maandag, waarin ze aandrongen op „een rechtvaardige en snelle afhandeling” van de rechtszaak van de bekende Turkse zakenman en filantroop Osman Kavala. Deze zit al vier jaar vast.

De betrokken landen hebben tot dusverre terughoudend gereageerd op de verrassende aankondiging van Erdogan, die hij zaterdag deed in een rede tot aanhangers in de Anatolische plaats Eskisehir. Verscheidene landen lieten later weten nog geen officiële bevestiging te hebben gekregen dat hun ambassadeurs tot persona non grata zijn verklaard. Zo’n verklaring betekent in principe dat iemand dan het land moet verlaten. Erdogan zelf noemde echter ook geen termijn waarop de diplomaten uit Turkije zouden moeten vertrekken. Een verklaring tot persona non grata voor zo’n grote groep ambassadeurs is zeer zeldzaam in het diplomatieke verkeer.

Slepende zaak tegen Kavala

Het lijkt erop dat achter de schermen wordt geprobeerd de breuk waarop Erdogan zaterdag leek aan te sturen te lijmen. Volgens de Turkse analist Soner Cagaptay, verbonden aan het Washington Institute for Near East Policy, druist het besluit van de president ook in tegen het advies van zijn medewerkers. „Nu moeten die laatsten de rotzooi opruimen. In dit stadium is Erdogan het politieke equivalent van de oom die bij je kerstfeest iedereen in verlegenheid brengt”, twitterde Cagaptay. Mogelijk zou er maandag meer duidelijkheid komen, wanneer het Turkse kabinet bijeen zou komen.

Toch valt volgens andere analisten niet uit te sluiten dat Erdogan voet bij stuk houdt omdat hij zich persoonlijk diep gegriefd voelt door de opstelling van de westerse landen. De slepende zaak tegen Osman Kavala zorgt al jaren voor wrijving tussen Ankara en westerse hoofdsteden. Kavala wordt er door de Turkse justitie van verdacht zijn regering omver te hebben willen werpen. Hij zou betrokken zijn geweest bij de zogeheten Gezi-protesten in 2013 en ook bij de mislukte staatsgreep tegen Erdogan van 2016, al zijn hiervoor nooit bewijzen geleverd. In 2020 kwam Kavala kortstondig vrij, nadat een rechter had bepaald dat er onvoldoende bewijs tegen hem was over de Gezi-protesten. Meteen daarna werd hij echter opnieuw gearresteerd op grond van een nieuwe aanklacht.

Voor zijn arrestatie stond Kavala, telg van een prominente zakenfamilie in Istanbul, bekend om zijn inzet voor democratie en burgerrechten. Ook zette hij Anadolu Kültür op, een organisatie voor culturele activiteiten die ten doel had onderling begrip te bevorderen tussen Turken, Koerden en Armeniërs. Bovendien was Kavala actief als bestuurslid van de Turkse afdeling van de Open Society Foundations van de Amerikaans-Hongaarse miljardair en filantroop George Soros, al jaren een van Erdogans favoriete bêtes noires. De Open Society Foundations zijn overigens sinds 2018 niet meer actief in Turkije.

‘Afdrijven van Turkse regering’

Europese regeringen maar ook het Europese Hof voor de Rechten van de Mens en de Raad van Europa hebben herhaaldelijk kritiek geuit op de wijze waarop de Turkse autoriteiten opereren in de zaak van Kavala. De voorzitter van het Europees Parlement, David Sassoli, twitterde zaterdag: „De uitwijzing van tien ambassadeurs is een teken van het autoritaire afdrijven van de Turkse regering. We zullen ons niet laten intimideren. Vrijheid voor Osman Kavala.” Ook Tweede Kamerleden als Sjoerd Sjoerdsma (D66) en Kati Piri (PvdA) spraken op twitter hun steun uit voor de opstelling van de ambassadeurs.

Tijdens zijn toespraak van zaterdag hekelde Erdogan de ambassadeurs, die volgens hem met hun kritiek van maandag ver buiten hun boekje waren gegaan. „Waar denken ze dat ze zijn? (…) Dit is het glorieuze Turkije. Je kunt niet hierheen komen en instructies lopen geven.” Dinsdag had het Turkse ministerie van Buitenlandse Zaken de ambassadeurs al op het matje geroepen over dezelfde kwestie.

Turkije-analisten tasten enigszins in het duister wat de Turkse president met zijn jongste zet hoopt te bereiken. Het beleid van Erdogan tegenover de Verenigde Staten en de Europese Unie is wel vaker grillig van aard geweest maar deze zet lijkt ook voor zijn doen wel erg ver te gaan. Eerder dit jaar leek Erdogan juist nog toenadering tot Europese landen te zoeken, omdat hij na het aantreden van Joe Biden in Washington een verslechtering van de betrekkingen met de VS vreesde. Met Biden zal Erdogan naar verwachting volgend weekend een ontmoeting hebben, in de marge van de G20 in Rome.

Krachtig leiderschap

Dikwijls lijkt Erdogan zich vooral door binnenlandse motieven te laten leiden en zoekt hij met name in de aanloop naar verkiezingen confrontaties met westerse landen om zich in Turkije te kunnen profileren als de man die pal staat voor de Turkse nationale belangen en voor krachtig leiderschap. Maar de volgende presidentsverkiezingen in Turkije staan pas op de rol over ruim anderhalf jaar. Mogelijk probeert hij met deze zaak zijn geslonken populariteit op te krikken.

De timing van een nieuwe confrontatie met Europa is echter onfortuinlijk nu de Turkse economie in zwaar weer verkeert. De Turkse lira heeft dit jaar al bijna een kwart van zijn waarde verloren, de inflatie neemt toe en de belangrijke bouwsector is deels komen stil te liggen. Opositieleider Kemal Kilicdaroglu verweet Erdogan daarom met vuur te spelen, omdat juist de economische banden met Europa van groot belang zijn. Volgens hem dreigt de president met de uitwijzing van de ambassadeurs „Turkije in de afgrond te storten.”

Lees ook: Filantroop Kavala na gejuich toch weer gevangenis in