Strijd tussen rechters brengt Poolse rechtsstaat aan het wankelen

De Poolse rechtsstaatcrisis, lang een vrij abstract begrip, is deze maand doorgedrongen tot in de kleinste haarvaten van de samenleving. Niet door drastische politieke maatregelen of verdere escalatie op Europees niveau, maar vanwege een civiele rechter in Krakau die een streep zette door een besluit van een collega. „Waar we de laatste jaren voor gewaarschuwd hebben, gebeurt nu”, zegt deze rechter, Maciek Ferek, thuis aan zijn eettafel. „Het hele Poolse rechtsstelsel is instabiel geworden.”

De zaak waar het om draait is inhoudelijk zo klein dat er in veel landen geen rechter aan te pas zou komen. Om de zeggenschap over een familiegraf vast te leggen, vraagt een man de districtsrechtbank in Krakau hem een pro deo advocaat toe te wijzen. In juni wijst rechter Marzena Lewicka dat rekest af. De man gaat in beroep en komt bij Ferek terecht. Die stuurt het verzoek op 11 oktober terug naar af: de behandeling moet over. Niet omdat hij vindt dat Lewicka in dit specifieke geval een fout gemaakt heeft, zo schrijft Ferek in zijn oordeel, maar omdat haar eigen benoeming „een grove schending is van de grondwet”.

Een besluit dat niet bestaat

Ferek heeft de inhoud van de zaak niet eens bestudeerd, zegt hij. „Die is niet relevant. Deze mevrouw is geen rechter, dus haar uitspraken zijn ongeldig. Ik kan het niet eens of oneens zijn met een besluit dat niet bestaat”, zegt hij. Rechter Lewicka is namelijk bevorderd door de nationale Raad voor de Rechtspraak, een door de regering gepolitiseerd college dat alle rechterlijke benoemingen regelt. „Een orgaan waarvan de onafhankelijkheid van politieke autoriteiten discutabel is”, volgens het Europese Hof van Justitie. Dat stelde deze maand ook vast dat „de omstandigheden waaronder een rechter benoemd is (...) kunnen betekenen dat een rechtbank geen onafhankelijk en onpartijdig tribunaal is”.

Zo onbeduidend als de kwestie van het familiegraf lijkt, zo gigantisch zijn de mogelijke repercussies voor de rechtszekerheid van alle Polen die op hun rechterlijke macht vertrouwen om beslissende uitspraken te doen. Of het nu gaat om voogdij van kinderen, zakelijke geschillen of het veroordelen van criminelen: een rechterlijke uitspraak is een rechterlijke uitspraak. Maar in Polen bestaat die garantie niet langer. „Alle vonnissen van illegaal benoemde en bevorderde rechters kunnen worden aangevochten”, zegt Ferek – en vele juristen met hem. Anderen, zoals Bartosz Pilitowski van de ngo Court Watch Polska, beschuldigen juist de activistische rechters ervan „een staat van anarchie te veroorzaken”.

Zelfs premier Mateusz Morawiecki sprak deze week in het Europees Parlement over „recente jurisprudentie van het Europese Hof (...) die ertoe kan leiden dat miljoenen vonnissen die de afgelopen jaren door Poolse rechtbanken zijn uitgevaardigd willekeurig kunnen worden aangevochten. En duizenden rechters uit hun ambt kunnen worden ontslagen.” Hoe is het zo ver gekomen?

Ontketende rechters

Lees ook: Pools Hof stelt nationaal recht boven Europees recht

Sinds zes jaar geleden een conservatief-nationalistische regering aan de macht kwam en onmiddellijk de onafhankelijke rechtspraak onttakelde, heeft de nationale en internationale discussie zich toegespitst op de hoogste rechterlijke instanties: het Constitutioneel Hof en de Hoge Raad. Het altijd al politieke Constitutioneel Hof werd – op ongrondwettelijke wijze – versneld gevuld met sympathisanten. Rechters van het cassatiehof moesten met vervroegd pensioen. Vervolgens installeerde de regering een tuchtkamer bij die Hoge Raad om kritische rechters van elk niveau te bestraffen. Deze ‘hervormingen’ van de rechterlijke macht zijn bij zowel het Europese Hof van Justitie in Luxemburg en het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg aangevochten, door de Europese Commissie en Poolse individuen. Europese rechters wijzen de Poolse regering altijd terecht, maar veel effect heeft dat niet gehad.

‘Ze proberen elke rechter die op hun pad komt te verpletteren’

De civiele rechter Ferek (46) is geen vanzelfsprekende martelaar voor de Poolse rechtsstaat. Waar sommige collega’s zich luidruchtig mengden in het internationale conflict en tientallen tuchtprocedures ondergingen, bleef hij onder de radar. Maar nu heeft zijn primeur om een uitspraak van een collega ongeldig te verklaren de afgelopen anderhalve week al her en der navolging gekregen. Met een paar honderd rechters heeft hij ook aangekondigd niet meer in meervoudige kamers te willen rechtspreken met collega’s die hun positie aan de regeringspartij te danken hebben. Hij weet wat de gevolgen van zijn acties kunnen zijn. „Het is nu wachten op een disciplinaire zaak”, zegt hij.

Die wordt waarschijnlijk aangedragen door Dagmara Pawelczyk-Woicka, de voorzitter van de rechtbank in Krakau. Zij heeft, vertelt ze in haar barok ingerichte kantoor, al een handvol rechters die zich opstandig gedragen intern overgeplaatst. „Het is illegaal om collega-rechters in twijfel te trekken. Ik kan deze mensen niet ontslaan, maar als ze vonnissen van anderen ondermijnen of nieuwe collega’s discrimineren, zorg ik dat ze voortaan slechts alleen en in eerste aanleg kunnen oordelen. En ik draag ze aan bij de tuchtkamer.” Volgens de rechters die het betreft is dat een straf, volgens haar slechts een simpele manier om de schade te beperken.

Pawelczyk (51), een oude schoolvriendin van Justitieminister Zbigniew Ziobro, zwaait sinds 2018 de scepter in Krakau en is zelf ook lid van de hervormde Raad voor de Rechtsspraak. Ze bagatelliseert de nieuwe rechtsonzekerheid voor burgers als een „probleempje” veroorzaakt door „enkele wetsterroristen”. Op de Europese instanties die zich met de nationale rechtsstaat bemoeien, geeft ze nog feller af. „Wist je dat zelfs de nazi’s de Poolse rechtspraak met rust lieten? De Duitse bezetter behandelde ons tijdens de oorlog beter dan de EU nu.”

Rechtsonzekerheid

Zo’n 15 procent van de 10.000 rechters is benoemd door de Raad voor de Rechtspraak

Een van de rechters die Pawelczyk degradeerde, nog voor hij een vonnis van een ander kon vernietigen, is strafrechter Wojciech Maczuga (54). Meer dan het civielrecht, is zijn tak gevoelig voor politieke druk en maatschappelijke consequenties. Volgens Maczuga dwingen de recente ontwikkelingen hem ertoe om misdadigers vrij te laten als die door ondeugdelijk benoemde collega’s zijn vastgezet. „Dat brengt een zware last met zich mee, maar de rechtsstaat moet ook gelden voor criminelen. Zij kunnen niet worden veroordeeld door illegitieme rechters”, zegt hij. „De regering duwt ons in deze diabolische situatie.”

Het is de vraag of burgers dat ook zo zien. Wie zullen zij de schuld geven als een zo vrijgekomen moordenaar opnieuw toeslaat? Hun regering die wetten en benoemingen verandert tegen het Europees recht in, of de rechter die vanwege zijn principes de gevangenispoort openzette? Zeker als die dat niet doet vanwege een fout in een vonnis, maar om een collega af te serveren.

Joanna Wsolek, een civiele advocate in Krakau die zich zorgen maakt over de recente ontwikkelingen, vreest het laatste. „Deze chaos is veroorzaakt door de structurele ondermijning van de rechterlijke macht door de regering”, zegt zij. Maar acties van individuele rechters vergroten de instabiliteit. „Het is nu onzeker of een echtscheiding wel rechtsgeldig is. En die onzekerheid geldt niet alleen vandaag, maar op elk moment in de toekomst.” Critici van de regering vinden dat álle recente benoemingen en uitspraken van nieuwe rechters over moeten. „Het resultaat is dat het toch al lage vertrouwen in de rechtspraak, nog verder daalt”, zegt Wsolek. Het uithollen van het vertrouwen in de rechtspraak „is nooit een uitgesproken doel van de regering geweest, maar dat is precies wat ze willen bereiken.”

Dat herkent ook Ferek. „Rechters zijn makkelijk aan te pakken. En de helft van de mensen die met een rechter te maken heeft gehad, is ontevreden met de uitkomst.”