NCTV waarschuwde voor de risico’s van het undercover onderzoeken van moskeeën

Landelijk terrorismecoördinator NCTV weet sinds 2017 dat gemeenten particuliere onderzoekers „de moskee insturen om daar heimelijk informatie in te winnen” en dat hier grote risico’s aan kleven. De coördinator vreesde voor „radicalisering of anti-overheidssentimenten” als de onderzoeksmethode bekend zou worden. Ook was de coördinator bang dat privacytoezichthouder AP erachter zou komen. Dat staat in interne documenten van de NCTV die door NRC zijn ingezien.

De moskee-onderzoeken werden vorig weekend door NRC onthuld. Zeker tien gemeenten hebben adviesbureau Nuance door Training & Advies (NTA) ingehuurd om ‘undercover’ islamitische organisaties te onderzoeken. De medewerkers deden zich voor als bezoekers en maakten zich niet kenbaar als onderzoeker.

De NCTV beval het bureau de afgelopen jaren aan bij de gemeenten, financierde de onderzoeken en ontving na afloop de rapporten.

Een werkgroep van de NCTV die in 2017 advies moest geven over de risico’s van het inzetten van externe adviesbureaus door gemeenten, waarschuwde voor de onderzoeksmethode van NTA. De vier jaar oude stukken zijn onlangs onder de aandacht van de top van de NCTV gekomen, naar aanleiding van de berichtgeving.

Participatieve observatie

In de interne documenten wordt de werkwijze van NTA gedetailleerd beschreven. Over de „participatieve observatie” door het bureau is te lezen: „Dit betekent dat medewerkers op de loonlijst maar ook freelance het veld in worden gestuurd. Bijvoorbeeld de moskee in, of een koffiehuis, alwaar ze interviews doen zonder bekend te maken dat ze dit voor de overheid doen / dat ze bezig zijn met een onderzoek.”

Het inzetten van een bureau als NTA wordt in een van de documenten een „risico” genoemd. Als publiekelijk bekend wordt dat de overheid met de geheime onderzoeken de wet overtreedt, is dit „voer voor radicalisering of anti-overheidssentimenten”. Er dreigen „waarschuwingen of zelfs boetes” van privacytoezichthouder AP als de „misstanden” publiekelijk bekend worden, schetsen de deelnemers van de werkgroep.

Lees ook de reacties naar aanleiding van het onderzoeksverhaal: ‘Privacywaakhond AP bezorgd’.

Een woordvoerder van de NCTV liet eerder weten dat naar aanleiding van „een werkgroep” in 2017 een zinnetje is toegevoegd aan de voorwaarden die verbonden zijn aan de gelden waaruit gemeenten de NTA-onderzoeken betalen. Sindsdien staat er dat externe partijen die lokaal worden ingehuurd zich aan de wet- en regelgeving moeten houden. De praktijk veranderde nauwelijks: de onderzoeksmethode bleef heimelijk, de NCTV bleef ervoor betalen.

Een participerende observatie vindt plaats bij de actoren die onderdeel zijn van de religieuze dan wel politieke infrastructuur. Hierbij neemt de onderzoeker (zonder zichzelf kenbaar te maken) deel aan openbare en publiekelijk toegankelijke activiteiten, zoals gebedsdiensten, bijeenkomsten, lezingen, demonstraties etc., bij de onderzochte actoren.

Deze toelichting op de onderzoeksmethode stond tot vlak voor de publicatie in NRC op de website van adviesbureau NTA

Exact gelijke bewoordingen

Gemeenten ontkenden deze week dat NTA voor hen undercover onderzoek had gedaan in de islamitische gemeenschappen in hun stad, in vaak exact gelijke bewoordingen: „NTA heeft ons verzekerd géén heimelijke bezoeken te hebben gebracht aan moskeeën”, schrijven bijvoorbeeld Huizen en Veenendaal in een verklaring. En: „de personen die geïnterviewd zijn, wisten dat zij meewerkten aan een onderzoek voor de gemeenten.”

Voor publicatie in NRC erkenden de betrokken gemeenten nog per mail dat zij opdracht hebben gegeven voor een zogeheten ‘non-informed krachtenveldanalyse’, zoals NTA het onderzoek noemt. De onderzochte organisaties zijn nooit geïnformeerd, erkenden ze. NTA schreef aan NRC dat hun medewerkers „zodra er naar gevraagd wordt” op locatie bekendmaken dat zij onderzoek doen in opdracht van de gemeente. Alleen, blijkbaar vroeg niemand ernaar. Afgelopen jaren is het volgens NTA „1 keer gebeurd” dat „de naam van de opdrachtgever gedeeld is”.

Lees hier het onderzoeksverhaal: ‘Undercover naar de moskee’.

Op de website van het bureau stond tot voor kort nog dat zijn onderzoekers „zonder zichzelf kenbaar te maken” deelnemen aan „gebedsdiensten, bijeenkomsten, lezingen, demonstraties, etc. bij de onderzochte actoren”. Het bureau heeft de tekst vlak voor de NRC-publicatie aangepast.

Wantrouwen

Nu de omstreden werkwijze op straat ligt, gebeurt wat de coördinator in 2017 voorzag: anti-overheidssentimenten. Op sociale media wordt informatie gedeeld over medewerkers van het bureau. Ze worden neergezet als „verraders” en bedreigd. Een medewerker heeft thuis te maken gekregen met vernieling aan een woning. Moskeeën zijn geschrokken en willen excuses van gemeenten. Vanuit sommige moskeeën klinkt de roep om niet langer samen te werken met de overheid. Ook is in moskeeën onderling wantrouwen ontstaan; mensen verdenken elkaar van het doorgeven van informatie voor de heimelijke onderzoeken.

In een reactie houdt NTA vol dat zij nooit „zonder toestemming” onderzoek verricht in moskeeën; ook zegt het zich bij interviews altijd kenbaar te maken. Het bureau „herkent” zich dan ook niet in de uitgelekte NCTV-stukken.

De NCTV wil niet reageren. „De Tweede Kamer moet eerst verder geïnformeerd worden voor we op verdere vragen in kunnen gaan”, zegt een woordvoerder.

De Autoriteit Persoonsgegevens, toezichthouder op de privacy, toont zich in een reactie bezorgd. „We mogen toch hopen dat de minister van Justitie en Veiligheid niet meewerkt aan het onrechtmatig inbreken op grondrechten van mensen”, zegt de AP-woordvoerder. „Eerder uitten we al onze serieuze zorgen. Hier moet nu snel helderheid over komen. Daarom zullen we de minister om opheldering vragen en handhavend optreden waar nodig. We gaan ervan uit dat ook de gemeenteraden en de Tweede Kamer hun controlerende taken zullen oppakken.”