Ivoorjacht beïnvloedt evolutie van olifant: minder vrouwtjes met slagtanden

Door stroperij worden er steeds vaker olifantenvrouwtjes geboren zonder slagtanden. Het is een voorbeeld van snelle evolutie, veroorzaakt door de mens. Amerikaanse evolutiebiologen ontdekten het precieze gen dat tot de toenemende slagtandloosheid heeft geleid bij olifanten in Mozambique, blijkt uit een publicatie in Science.

In Mozambique woedde tussen 1977 en 1992 een burgeroorlog, die gepaard ging met veel ivoorjacht. In het nationale park Gorongosa nam de hoeveelheid olifanten en andere grote grazers in die periode af met ruim 90 procent. Op basis van oude videobeelden zagen de onderzoekers dat die afname gepaard leek te gaan met een verdriedubbeling van het aantal slagtandloze vrouwtjes onder de olifanten: dat percentage nam toe van 18,5 procent voor tot 50,9 procent na de oorlog.

Om te zien of die toename kwam door natuurlijke selectie op erfelijke eigenschappen, bestudeerden de onderzoekers het olifantengenoom. Zo vonden ze twee genlocaties waarvan bekend is dat ze betrokken zijn bij de ontwikkeling van zoogdiertanden, en die de slagtandloosheid kunnen verklaren.

Een van die genen wordt alleen van moeder op dochter doorgegeven, via het X-chromosoom; wordt het doorgegeven aan een zoon, dan resulteert dat in een miskraam. Bij mensen zorgt een deletie – dus een ‘verwijdering’ – van dat gen voor een aandoening met sterk verminderde groei van snijtanden, ‘het menselijke equivalent van slagtanden’ aldus de auteurs. Ook bij mensen is die aandoening alleen overerfbaar van moeder op dochter. Hoe het gen bij olifanten precies voor de slagtandloosheid zorgt is nog niet bekend, de onderzoekers vonden geen direct verband met deletie.

‘Het lijkt tegenintuïtief’

Menno Schilthuizen, evolutiebioloog bij Naturalis Biodiversity Center en hoogleraar aan de Universiteit Leiden, noemt het onderzoek interessant. „Er is wel vaker melding gemaakt van groeiende slagtandloosheid bij olifanten in Afrika, maar niet eerder is het zo op genetisch niveau onderzocht. Het lijkt tegenintuïtief dat zo’n gen met een duidelijk nadeel – het zorgt immers voor miskramen – toch zo succesvol kan zijn. Maar het toont tegelijkertijd hoe sterk de invloed van de stroperij is: het voordeel van het gen, dus de slagtandloosheid, is groter dan het nadeel: de kans op miskramen.”

Als het gen ook via mannetjes zou kunnen overerven zou de evolutie van slagtandloze olifantvrouwen nog sneller verlopen, voegt Schilthuizen toe. „Want dan zouden ze het gen ook via het X-chromosoom van hun vader kunnen krijgen.”

Olifanten schillen bomen met hun slagtanden

Hoe dan ook kan een korte periode van ‘burgerlijke onrust’ leiden tot snelle evolutie, concluderen de Amerikaanse onderzoekers. En dat terwijl olifanten met slagtanden juist essentieel kunnen zijn voor ecosysteemherstel. Ze worden onder andere gebruikt om ondergronds naar voedsel te zoeken, en om bomen te schillen. Doordat die bomen vervolgens afsterven, ontstaan er open plekken die weer plaats kunnen bieden aan andere soorten.

Een gebrek aan slagtanden kan zodoende leiden tot dichtere bebossing en zelfs tot afname in biodiversiteit. Zodoende zou het geleidelijke verdwijnen van de vrouwelijke slagtanden ervoor kunnen zorgen dat pogingen tot natuurherstel er hinder van ondervinden en vertraging oplopen, waarschuwen de auteurs. „Olifanten zijn ecosysteemingenieurs”, zegt ook Schilthuizen. „Ze trekken hele bomen omver met hun slagtanden. Dus als er minder vrouwtjes met slagtanden zijn, dan zal dat zeker een effect hebben op de structuur van het landschap.”