Dit zijn de vier effecten van de coronapas

Het coronatoegangsbewijs zou zó tijdelijk zijn dat de maatregel niet eens een eigen pagina op Wikipedia zal krijgen. Maar al enkele uren voordat demissionair premier Mark Rutte (VVD) op 14 september de maatregel aankondigde en deze hoop uitsprak, was het lemma in de digitale encyclopedie er al.

Bijna een maand na de invoering op 25 september blijkt dat we voorlopig nog niet van de coronapas af zijn. Formeel besluit het kabinet daar op 5 november over, maar demissionair minister Hugo de Jonge (Volksgezondheid, CDA) heeft al gezegd dat de toegangsbewijzen „nog wat langer” nodig zijn. Als er al versoepeld wordt, zal dat eerder gaan om het maximale aantal bezoekers dat bijvoorbeeld in een concertzaal mag zijn. Daar mag nu 75 procent van de maximale capaciteit benut worden. Een andere optie is het verruimen van de openingstijden in de horeca.

Wat heeft de coronapas Nederland deze eerste maand gebracht?

1 Besmettingen

Het aantal positieve tests groeit weer – donderdag waren het er 5.200 in een etmaal – en het aantal ziekenhuisopnames ook: een nieuwe golf heeft de coronapas in elk geval niet voorkomen. Maar zou het zonder coronatoegangsbewijs nog harder zijn gegaan?

Die vraag is lastig te beantwoorden. Aan de ene kant lijkt de pas te helpen. Het aantal positieve tests stijgt minder hard dan in juni, toen de pas onder soepelere voorwaarden gold in het nachtleven en bij festivals. Die voorwaarden zijn aangescherpt. Een vaccinatiebewijs is pas twee weken na de laatste prik geldig in plaats van direct erna. En een negatief testbewijs geldt voor 24 uur in plaats van 40.

De huidige stijging van het aantal positieve tests heeft zijn bron niet in de horeca. Zo’n 3,5 procent van de besmettingen waarvoor een mogelijke bron kon worden aangewezen vond in de horeca plaats. Dat was in september een kleine 2 procent, een kleine groei dus, maar lang niet zoveel als in de zomer toen het bijna om 40 procent ging. Het aantal clusters (drie of meer aan elkaar gerelateerde besmettingen) dat wordt teruggevonden, is bovendien vergelijkbaar met dat van voor 25 september. Opvallend, omdat het aantal clusters doorgaans juist groeit als er wordt versoepeld: dat zag het RIVM bijvoorbeeld bij de opening van de scholen. Er zijn nu zo’n 2.000 actieve clusters, daarvan zijn er 30 tot 35 in de horeca, laat het RIVM weten.

Lees ook: Ziekenhuizen dreigen weer vast te lopen door toename Covid-19

Maar de vraag blijft: komt dit door het coronatoegangsbewijs? Wat waarschijnlijk ook een rol speelt: de vaccinatiegraad ligt een stuk hoger dan in juni, toen jongeren die nog niet aan de beurt waren om gevaccineerd te worden elkaar massaal opzochten in het nachtleven.

2 Testlocaties

Het liefst zou minister De Jonge zien dat iedereen zich laat vaccineren. Maar wie dat (nog) niet deed en niet kan aantonen hersteld te zijn van het coronavirus, moet zich laten testen. Die testen zijn voorlopig nog gratis beschikbaar. „En als het even kan zo dichtbij mogelijk”, beloofde De Jonge.

Sinds de invoering van het coronatoegangsbewijs lieten ongeveer 900.000 mensen zich testen bij een van de testlocaties die aangesloten zijn bij stichting Open Nederland, de namens de overheid het toegangstesten coördineert. Bijna 1.200 getesten kregen slecht nieuws: zij bleken besmet.

De bereikbaarheid van die testlocaties is voor de Tweede Kamer een belangrijk punt. Open Nederland wil dat minstens 90 procent van de Nederlanders hooguit een half uur hoeft te rijden naar een teststraat.

Op 11 oktober veranderde de manier waarop stichting Open Nederland de testen financiert. Eerst kregen testaanbieders geld om testcapaciteit beschikbaar te stellen. Zo kon de stichting de spreiding van de testlocaties beïnvloeden. Nu wordt betaald per uitgevoerde test en speelt vraag en aanbod een rol: op drukke plekken is het lucratiever om een testlocatie te openen dan in afgelegen regio’s.

Op zulke witte vlekken in de dekking zijn inmiddels testlocaties gekomen, reageert een woordvoerder van stichting Open Nederland. „Er zijn nog een paar laatste plekken waar we nog niet dat half uur bereikt hebben, maar landelijk gezien zit de dekking boven 99 procent. De bereikbaarheid voor de meeste Nederlanders is dus gewoon op orde en voor de meeste mensen zelfs verbeterd.” Inmiddels kan op 450 locaties getest worden. Dat aantal zal nog toenemen, verwacht de stichting. Iedere maand kunnen nieuwe partijen zich aanmelden om ook coronatests uit te voeren.

3 Handhaving

Om de coronapas te laten werken, waarschuwde het OMT, moet de handhaving in ieder geval beter zijn dan afgelopen zomer. Bij het heropenen van de nachthoreca in juli was de handhaving gebrekkig en vloog het ontketende uitgaanspubliek cafés in en uit. Uit onderzoek met ‘mystery guests’ in die periode bleek dat de controles zelden goed uitgevoerd werden: in slechts 9 van de 84 bezoeken werd om een testbewijs gevraagd.

De controle aan de deur laat nog steeds te wensen over. Uit onderzoek van I&O-research bleek dat in een op de drie gevallen überhaupt niet naar de QR-code gevraagd wordt.

Een centraal overzicht van het handhavende optreden van gemeenten ontbreekt. Uit een rondgang van NRC langs grotere steden en veiligheidsregio’s blijkt dat dat vooral met de zachte hand gaat. Verder dan aanspreken of een schriftelijke vermaning van bijvoorbeeld horecagelegenheden gaat het vaak niet. „We gaan uit van gezond verstand van de mensen en eigen verantwoordelijkheid van inwoners, bezoekers, klanten en ondernemers”, laat de Veiligheidsregio Amsterdam-Amstelland weten. Pas bij excessen – herhaaldelijk niet of gebrekkig controleren – wordt gehandhaafd, spraken burgemeesters en het kabinet met elkaar af. Gemeenten controleren steeksproefsgewijs, als onderdeel van normale inspecties of ‘risicogericht’ na het ontvangen van een melding. Bij klachten wordt eerst met de betrokken ondernemers gesproken, pas daarna volgt een schriftelijke waarschuwing. De gemeente Amsterdam verstuurde er bijvoorbeeld 9, maar tot een boete kwam het nog niet. In Terneuzen werden 67 mondelinge waarschuwingen gegeven, dat leidde ook nog niet tot een boete.

In Groningen werd nog geen enkele waarschuwing uitgereikt. Net als in bijvoorbeeld Leeuwarden worden op een centrale plek de coronatoegangsbewijzen gecontroleerd en krijgen bezoekers van het uitgaansgebied daarna een polsbandje.

Lees ook: Is matig gevaccineerd Urk inmiddels beter beschermd dan de rest van het land?

Enkele keren is slecht controlerende bedrijven een boete in het vooruitzicht gesteld. In de Veiligheidsregio Kennemerland (Haarlem en omstreken) werd drie keer zo’n last onder dwangsom opgelegd. Dat heeft effect: bij de volgende inspectie bleek alles in orde en hoefde geen boete opgelegd te worden.

Vooralsnog heeft geen van de veiligheidsregio’s en gemeenten die reageerden op vragen van NRC boetes uitgereikt. In Utrecht werd het veelbesproken restaurant Waku Waku gesloten omdat de eigenaren weigerden de pas te controleren. In Rotterdam, Nijmegen en Maastricht werd ook een zaak gesloten.

4 Vaccinatiegraad

Het is géén hoofddoel van de pas, blijven premier Rutte en minister De Jonge benadrukken, maar als de vaccinatiegraad stijgt zou dat „mooi meegenomen” zijn. Even leek het erop dat de brede inzet van het coronatoegangsbewijs inderdaad ging helpen om het vaccinatietempo op te voeren. Een dag na de persconferentie verdubbelde het aantal afspraken voor een vaccinatie, rapporteerde de GGD.

Maar veel zei die verdubbeling niet, want het aantal vaccinaties was op dat moment tot op een dieptepunt gedaald. In de tweede week van september werden er dagelijks zo’n 8.000 vaccinatieafspraken gemaakt. Een verdubbeling betekent dat er 16.000 nieuwe afspraken werden gemaakt, terwijl ongeveer 2 miljoen volwassenen niet zijn geprikt.

Dat groeispurtje was bovendien van korte duur. Op de lange termijn groeit de vaccinatiegraad niet harder: de afgelopen weken stijgt het percentage eerste prikken wekelijks met 0,2 procentpunt, even hard als voor de brede invoering van de coronapas. Op 14 september, de dag van de persconferentie waarop de maatregel werd aangekondigd, was 81,7 procent van de volwassen Nederlanders volledig gevaccineerd. In de laatste rapportage van het RIVM, van afgelopen dinsdag, was dat 83,5 procent. Het aantal eerste prikken groeide niet veel harder. Op 14 september had 85,6 procent van de volwassenen een eerste prik gehad, afgelopen week 87,1 procent.

Het kabinet streeft naar een vaccinatiegraad van boven de 90 procent van de volwassen bevolking, het OMT wil zelfs naar 95 procent.