Vier scenario’s voor de formatie, geen van alle is favoriet

De uitzonderlijke formatieperiode lijkt uit te lopen op een uitzonderlijke uitkomst. Eerst bleek een meerderheidscoalitie niet te lukken – wel op inhoud, maar niet door blokkades over en weer. D66 wilde niet met de ChristenUnie. VVD en CDA niet met een combinatie van Partij van de Arbeid én GroenLinks. Die twee linkse partijen wilden niet zonder elkaar. De VVD en CDA hielden elkaar ook vast.

Informateur Johan Remkes kreeg de opdracht de mogelijkheid van een minderheidskabinet te onderzoeken. Maar ook die optie gaat niet lukken, schreef Remkes dinsdag in een brief aan de politiek leiders van negen partijen die hij uitnodigt voor gesprekken op woensdag over weer een andere variant. Na het wegstrepen van wat Remkes „traditionele vormen van combinaties” noemt „waarop een kabinet berust” wil de informateur nu kijken naar „andere vormen van samenwerking en samenstelling, waaronder extra-parlementair”.

De uitvoering van mijn opdracht is bemoeilijkt, maar niet afgerond

Johan Remkes informateur

Maandagavond leek Remkes er behoorlijk klaar mee, na tien uur lang te hebben gepraat met de onderhandelaars van VVD, D66 en CDA. Hij had ze in groepsverband gesproken en per partij apart. Al die tijd was het wegen en strepen van combinaties geweest. Maandag leidde het tot niets, dinsdag maakte Remkes het concreter door een zogeheten „extraparlementair kabinet” als optie te noemen.

In zijn brief benadrukt Remkes dat partijen elkaar inhoudelijk wel vinden. Dat zou erop kunnen wijzen dat hij een meerderheidskabinet nog niet heeft afgeschreven, als partijen bereid zijn hun blokkades op te geven. Wat het ook wordt, woensdag wil Remkes conclusies trekken over hoe het verder moet met de gesprekken over coalitievorming.

Dit zijn vier scenario’s die nu circuleren:

1. De ‘dan maar extraparlementair’-variant

De optie waar Remkes nu op afkoerst is in de recente parlementaire geschiedenis maar weinig voorgekomen. Het laatste extraparlementaire kabinet was dat onder leiding van Joop Den Uyl (1973-1977). Dat was de facto een minderheidskabinet, waarvan de PvdA en D66 het centrale blok vormden. Drie andere partijen, KVP, ARP en PPR, leverden wel bewindslieden, maar hun fracties tekenden niet voor gedetailleerde beleidsafspraken.

Sterker nog, er was geen regeerakkoord maar alleen een zogenoemd ‘werkdocument’. Daar voelden de ‘extraparlementaire’ fracties zich niet per se aan gebonden. KVP-leider Frans Andriessen omschreef dat bij het debat over de regeringsverklaring als volgt: „Afspraken tussen het kabinet en Kamerfracties, althans mijn fractie, zijn er niet. Dat houdt in, dat de Kamer meer ruimte krijgt dan bij een regeerakkoord het geval zou zijn. Die ruimte zullen wij gebruiken om waar nodig bij te sturen.”

Nieuwe bestuurscultuur

Zo bezien past een extraparlementair kabinet goed in het huidige politieke klimaat waarin gevraagd wordt om een nieuwe bestuurscultuur: geen dichtgetimmerd regeerakkoord en een grotere en onafhankelijkere rol van de Tweede Kamer.

Voordeel voor het basiskabinet – voorstelbaar gevormd door het blok van VVD, D66 en CDA – is dat er door oppositiefracties wel al steun vooraf wordt uitgesproken. Informateur Remkes hoopt bij voldoende partijen bereidheid te vinden om niet al in het eerste debat een motie van wantrouwen te steunen.

Partijen die zich zouden verbinden aan een extraparlementair kabinet voelen zich niet contractueel gebonden aan het regeringsprogramma, maar zullen door de hun geleverde bewindslieden zich gecommitteerd voelen.

Dat is een belangrijk verschil met een traditioneel minderheidskabinet, dat voor parlementaire steun voor al zijn wetsvoorstellen vooraf in het donker tast.

De betrokken ‘extraparlementaire’ bewindslieden hebben idealiter voldoende politieke ervaring om lastige Kamerdebatten te doorstaan, maar zullen op enige afstand van hun eigen fracties staan. „Het betalen van contributie voor het partijlidmaatschap volstaat”, zegt een van de fractievoorzitters die bij Remkes op de koffie gaat.

Naast het extraparlementair kabinet zijn er nog een paar varianten waarmee een basiskabinet van drie (of twee) partijen kan werken. Oppositiepartijen zouden een regeerakkoord formeel kunnen gedogen, zoals bij Rutte I in 2010 was gebeurd. Toen had de PVV wel met VVD en CDA onderhandeld over nieuw beleid, maar die partij leverde geen ministers. De breuk na anderhalf jaar, toen Geert Wilders geen nieuwe bezuinigingen wilde steunen, heeft bij Mark Rutte en het CDA tot enige huiver geleid voor deze broze kabinetsvorm.

Kabinet met thema-akkoorden

Een kernkabinet zou ook op andere manieren op hoofdlijnen afspraken met oppositiepartijen kunnen maken – soms linksom, dan weer rechtsom. Zo klinkt in Den Haag de variant ‘contractkabinet’, waarbij per thema akkoorden worden gesloten, parallel aan het recente pensioenakkoord en klimaatakkoord. De grote kwesties voor de komende regeerperiode zijn wel duidelijk: stikstof, woningmarkt, kansengelijkheid en, opnieuw, klimaat.

Het is niet erg waarschijnlijk dat de door Remkes genoemde optie voor een extraparlementair kabinet zomaar gaat slagen. GroenLinks en PvdA hebben herhaaldelijk verklaard bij welke minderheidsvariant dan ook niet vooraf te willen onderhandelen over steun. Bij de ChristenUnie wordt deze vorm niet gezien als de gedroomde uitkomst, maar de partij wil zich er ook niet vooraf tegen keren.

2. De Rotterdamvariant: VVD, D66, CDA, PvdA, GroenLinks én ChristenUnie.

In de Rotterdamse gemeenteraad vormen deze partijen samen de coalitie. Zondag noemde D66-leider Sigrid Kaag de zes partijen als optie om de formatie weer op gang te helpen. Zij was bereid, zei ze ook, om haar blokkade van de ChristenUnie op te geven. Maar dezelfde combinatie was weken eerder al eens door D66 genoemd in een brief aan leden. En óók aan tafel met de voorganger van informateur Remkes, Mariëtte Hamer.

Maandag zei Remkes dat hij niet de varianten wilde onderzoeken die Hamer al de revue had laten passeren – de Rotterdamvariant blijkt daar dus niet één van.

Afvalrace

Maar een vijfpartijencoalitie, met VVD, D66, CDA, GroenLinks en de PvdA, was al uitgesloten door VVD en CDA omdat (met 94 zetels) alle partijen nodig zijn om tot een meerderheid te komen. Dat een van die partijen uit het kabinet kan stappen als iets een fractie niet zint, vinden zij niet stabiel. Zou zés partijen dan wel kunnen? Vanuit het CDA klonk dinsdag dat de blokkade van de vijfpartijencoalitie niet automatisch ook een blokkade van zes betekent. En ook in de VVD wordt gedacht: het kan het startpunt zijn van een onderhandeling die kan leiden tot een coalitie van vier of vijf partijen.

Maar bij GroenLinks, PvdA en ChristenUnie klinkt: als het een afvalrace wordt dan doen wij er niet aan mee. Ze zien al voor zich hoe andere partijen hen uit die gesprekken zullen duwen: PvdA en GroenLinks door VVD en CDA, en ChristenUnie door D66.

3. Nieuwe verkiezingen

Van de zes partijen die tot elkaar veroordeeld zijn klinkt uit géén enkele de wens om dan maar nieuwe verkiezingen te houden. Maar helemaal uitgesloten zijn die niet, het lijkt erop dat partijen langzaam aan het idee beginnen te wennen.

Maar voor wie zijn die goed? De VVD piekt wel in de peilingen. Maar wat doet een mislukte formatie met de populariteit van voorman Rutte?

CDA op dieptepunt

Daarbij: de gedroomde partner van de VVD is het CDA en die blijft al weken constant in een dieptepunt hangen. Virtueel heeft de partij van Wopke Hoekstra tussen de vijf en elf zetels over van de vijftien die het nu in de Tweede Kamer heeft.

Voor GroenLinks en de PvdA betekenen nieuwe verkiezingen dat ze hun samenwerkingsplannen wel héél snel concreet moeten maken: willen ze één lijsttrekker en één verkiezingsprogramma? De enige die electoraal weinig lijkt te lijden onder de moeizame formatie is de ChristenUnie.

4. Rutte III op herhaling

Dinsdag voegden D66’ers in de wandelgangen van de Tweede Kamer iets toe aan de optie die Sigrid Kaag zondag had geopperd. Door te zeggen dat de blokkade tegen de ChristenUnie was opgeheven, liet zij de mogelijkheid open tot een voortzetting van de coalitiepartijen die het demissionaire kabinet Rutte III vormden: VVD, D66, CDA en ChristenUnie. Al in de campagne voor de Tweede Kamerverkiezingen, maar zeker ook in de zes maanden sindsdien, had D66 steeds gezegd niet te willen formeren met de ChristenUnie. De partijen zouden ideologisch te ver van elkaar af staan, aldus de ChristenUnie, bijvoorbeeld als het gaat om modernisering van de medisch-ethische agenda.

Niet waarschijnlijk

De kans op herhaling van Rutte III is niet groot, klinkt ook uit D66. Want dat zou betekenen dat in de onderhandelingen met zes partijen, de twee linkse partijen af zouden moeten vallen – nog eerder dan de ChristenUnie. Terwijl die ideologisch toch dichter bij D66 staan. Ook VVD en CDA zien deze optie op dit moment niet als waarschijnlijk.