Een eenvoudig ‘weiter so’ zit er niet in

De Duitse verkiezingscampagne toonde lang een volstrekt in zichzelf gekeerd land. Europa speelde geen rol van betekenis in de debatten, Afghanistan kwam slechts zijdelings aan bod. Van de driehonderd minuten ‘lijsttrekkersdebat’ gingen er maar vijftien over het buitenland, turfde weekblad Die Zeit. Pas toen donderdagavond ook de kleine partijen aan een tv-debat mochten deelnemen kwam het buitenland even in beeld.

Europa kijkt dit weekend naar Berlijn als Duitsland na zestien jaar een opvolger voor Angela Merkel kiest. Ook al liet het buitenland de Duitse kiezer koud, koerswijzigingen van de economische reus in het hart van het continent laten het buitenland niet onberoerd.

Duitsland wordt maandag niet plotsklaps een heel ander land met een revolutionair nieuw beleid, het is geen land van grote omwentelingen. Duitsland is, net als Nederland, een coalitieland. Een kanselier is meer premier dan president. Kleine stapjes zijn voorgeprogrammeerd.

De peilingen laten zien dat de race ongelooflijk spannend is, maar tonen ook aan dat kans op wilde avonturen bescheiden is. Het is denkbaar dat Merkels partijgenoot Armin Laschet, de premier van Noordrijn-Westfalen, haar opvolgt. Waarschijnlijker lijkt echter een zege van SPD-kandidaat Olaf Scholz. Dat is evenmin een revolte: Scholz is al vier jaar minister van financiën onder Merkel en zijn grootste electorale troef is dat hij hetzelfde imago nastreeft als zij: ingetogen, betrouwbaar, een politicus van het midden.

Lees ook het profiel van Olaf Scholz: Saaiheid is zijn geheime wapen

Overtuigd pro-Europees

Het leeuwendeel van het politieke spectrum is bovendien overtuigd pro-Europees. De anti-Europese stem van de Alternative für Deutschland zal geen invloed hebben op de vorming van een coalitie: de andere partijen willen niet met haar samenwerken. Op de linkerflank zal Die Linke de kiesdrempel vermoedelijk halen, maar de partij wil dat Duitsland uit de NAVO treedt, hetgeen haar kansen op regeringsdeelname niet ten goede komt - al heeft Scholz Die Linke niet uitgesloten.

Toch zit een eenvoudig ‘weiter so’ er niet in. In de zestien jaar dat Merkel kanselier was is de wereld veranderd, de eisen die aan Merkels opvolger gesteld zullen worden zijn niet dezelfde.

Het klimaat gaat ook van Duitsland pijnlijke maatregelen vergen. Merkel was al vroeg overtuigd van de noodzaak in actie te komen tegen de CO₂-uitstoot, maar vond het in de loop der jaren steeds belangrijker om de kiezer niet met te grote ingrepen op te zadelen. Als het op concrete maatregelen aankwam, hielden haar kabinetten ook de belangen van de Duitse industrie in het oog. Haar klimaatbeleid was „ambigu”, schreven analisten van de Europese denktank CEPS. Mochten De Groenen deel uitmaken van de volgende regering – in bijna alle mogelijke coalities spelen ze een rol – zullen ze ingrijpende maatregelen willen doorvoeren, zoals sluiting van kolencentrales en een verbod op nieuwe auto’s met een brandstofmotor.

Vraag is ook hoe het verder zal gaan met het fiscaal beleid. Traditioneel was Duitsland - met Nederland – voorvechter van een sober begrotingsbeleid in eigen land én in de eurozone. Tot ontsteltenis van Nederland stelden Frankrijk én Duitsland vorig jaar een groot EU-stimuleringsprogramma voor dat vooral de zwakkere lidstaten moest helpen de gevolgen van de pandemie op te vangen, deels met geld dat de EU op de markt zou lenen. Olaf Scholz was een van de pleitbezorgers van die spectaculaire vernieuwing. Dat wil niet zeggen dat hij structureel voor een lossere begrotingsmoraal is of een permanent leven voor euro-obligaties ziet. De Europese schuldenregelgeving zoals die nu is, zei Scholz onlangs in zakenkrant Handelsblatt, zijn „onverminderd geschikt om de toekomst van Europa zeker te stellen”.

De vraag naar een grotere Europese zelfstandigheid in de wereldpolitiek – net weer aangewakkerd door de tumultueuze aftocht uit Kabul en diplomatieke twist over de onderzeeërs voor Australië – zal ook Duitsland dwingen kleur te bekennen. Op papier is Duitsland voorstander van een zelfstandigere positie van de EU, maar het staat ook vierkant achter de NAVO en loopt om voor de hand liggende redenen niet voorop bij militaire avonturen. Daarin moet Duitsland binnen de EU een verbindende rol spelen tussen Frankrijk en de Oost-Europese lidstaten, die meer vertrouwen hebben in de NAVO dan in Frankrijk.

Merkel onderkende dat de VS onder Trump afstand namen van Europa en dat dus meer Europese zelfstandigheid geboden was, maar handelde daar niet naar. In de Frans-Amerikaanse ruzie over de Australische onderzeeërs duurde het dagen voordat Duitsland zich solidair toonde met Frankrijk. „Duitsland stond vaak verandering in de weg”, concludeerde de Franse afdeling van denktank GMF.

In Frankrijk, grote pleitbezorger van meer Europese zelfstandigheid, leidde dat meer dan eens tot teleurstelling. Vroeger was Frankrijk bang voor een te veel aan Duitsland, schreef de Franse kenner van internationale politiek Dominique Moïsi in Les Echos, nu is Frankrijk bang voor te weinig Duitsland. CDU’er Laschet zei donderdagavond dat hij wel degelijk „meer Europa” wil, voor het geval de VS zich verder terugtrekken.

Ook Berlijn ziet dat de Verenigde Staten zich onder Joe Biden volledig willen richten op de concurrentiestrijd met China en daarbij desnoods een diplomatieke rel met Frankrijk op de koop toe nemen. Duitsland heeft enorm van de export naar China geprofiteerd, zo verkoopt Volkswagen ongeveer de helft van zijn auto’s in China. Maar ook in Duitsland wordt nu vaker een hardere koers jegens China bepleit.

Met de Groenen en mogelijk ook de FDP in de regering is zo’n koers ook denkbaar. Beide partijen vinden dat Merkels koers teveel gericht was op de economische winst. Christian Lindner, FDP-lijsttrekker, acht het goed mogelijk China te kapittelen en tegelijk handel te drijven: „Ik ben zeker dat onze producten zo goed zijn dat China ze niet zo snel zal afwijzen.”

Duitse verkiezingen pagina 22-23